katar dış politikası ve körfez siyaseti

24 Pages·2015·3.41 MB·Turkish

ANALİZ KASIM 2015 SAYI: 138

ARAP BAHARI SONRASI
KATAR DIŞ POLİTİKASI
VE KÖRFEZ SİYASETİ
GÜLŞAH NESLIHAN AKKAYA · MAHMUD ELRANTISI

ANALİZ
KASIM 2015 SAYI: 138

ARAP BAHARI SONRASI
KATAR DIŞ POLİTİKASI
VE KÖRFEZ SİYASETİ
GÜLŞAH NESLIHAN AKKAYA · MAHMUD ELRANTISI
COPYRIGHT © 2015
Bu yayının tüm hakları SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum
Araştırmaları Vakfı’na aittir. SETA’nın izni olmaksızın yayının
tümünün veya bir kısmının elektronik veya mekanik (fotokopi,
kayıt ve bilgi depolama, vd.) yollarla basımı, yayını, çoğaltılması
veya dağıtımı yapılamaz. Kaynak göstermek suretiyle alıntı
yapılabilir.
Uygulama.: Erkan Söğüt
Baskı.: Turkuvaz Matbaacılık Yayıncılık A.Ş., İstanbul
SETA | SİYASET, EKONOMİ VE TOPLUM ARAŞTIRMALARI VAKFI
Nenehatun Caddesi No: 66 GOP Çankaya 06700 Ankara TÜRKİYE
Tel:[phone] | Faks :+90 312.551 21 90
www.setav.org | [email protected] | @setavakfi
SETA | İstanbul
Defterdar Mh. Savaklar Cd. Ayvansaray Kavşağı No: 41-43
Eyüp İstanbul TÜRKİYE
Tel: [phone] | Faks: [phone]
SETA | Washington D.C.
1025 Connecticut Avenue, N.W., Suite 1106
Washington, D.C., 20036 USA
Tel: [phone] | Faks: 202-223-6099
www.setadc.org | [email protected] | @setadc
SETA | Kahire
21 Fahmi Street Bab al Luq Abdeen Flat No 19 Cairo MISIR
Tel: [phone] | 00202 279 56985 | @setakahire
ARAP BAHARI SONRASI KATAR DIŞ POLİTİKASI VE KÖRFEZ SİYASETİ
İÇİNDEKİLER
ÖZET 7
GİRİŞ 8
BİR ELİT DİNAMİZMİ ÖRNEĞİ OLARAK KATAR DIŞ POLİTİKASI 8
ARAP BAHARI SÜRECİNDE KATAR’IN KÖRFEZ ÜLKELERİYLE İLİŞKİSİ 13
YOL AYRIMLARI 15
KESİŞMELER 18
DEĞERLENDİRME: KÖRFEZ’İN İÇ ÇEKİŞMELERİ VE KATAR 20
setav.org 5
ANALİZ
YAZARLAR HAKKINDA
Gülşah Neslihan AKKAYA
SETA Dış Politika Direktörlüğü’nde araştırma asistanı olarak çalışmaktadır. Lisans eğitimi-
ni Fatih Üniversitesi Uluslararası İlişkiler ve Sosyoloji (çift anadal) bölümlerinden almıştır.
İsveç Lund Üniversitesi Orta Doğu Çalışmaları Merkezi’ndeki yüksek lisans eğitimini “Re-
Emergence of the Islamic Opposition in Syria: the Syrian Muslim Brotherhood” başlıklı te-
ziyle tamamlamıştır. Körfez ülkeleri üzerine araştırmalarına devam etmektedir.
Mahmud ELRANTİSİ
Lisansını Gazze İslam Üniversitesi’nde tamamlayan Mahmud El-Rantisi yüksek lisans dere-
cesini El-Aksa Üniversitesi Diplomatik ve Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden almıştır. Mah-
muud El-Rantisi doktora çalışmalarına Gazi Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde
devam etmektedir. SETA tarafından Arapça yayınlanan Ru’ya Türkiye Dergisi’nin editör yar-
dımcılığını yürüten El-Rantisi, Türkiye ve Arap Körfezi ülkeleri arasındaki ilişkiler üzerine
çalışmalar yapmaktadır. Al-Jazeera Center for Studies tarafından yayınlanan ‘Katar’ın Arap
Baharı Ülkelerine Karşı Dış Politikası ve Filistin Meselesi’ başlıklı bir kitabı bulunmaktadır.
6 setav.org
ARAP BAHARI SONRASI KATAR DIŞ POLİTİKASI VE KÖRFEZ SİYASETİ
ÖZET
Arap Körfezi’nin doğalgaz rezerviyle ünlü küçük ülkesi Katar, Arap Baharı sü-
recinde siyasi, ekonomik ve askeri adımlarıyla bölgesel anlamda adından çokça söz
ettirmiş ve bu değişim sürecini siyasi fırsatlara dönüştürmeye çalışmıştır. Bölgede
yaşanan değişim karşısında aktif bir politika izlemeye çalışan Katar, benimsediği po-
Elinizdeki
zisyondan dolayı diğer Körfez İşbirliği Konseyi (KİK) üyesi ülkelerle zaman zaman
çalışma, Arap
karşı karşıya gelmiştir. Arap Baharı’nı bir bölgesel açılım fırsatı olarak değerlendiren
Baharı’nın
Katar’ın bu süreçte, başta Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri olmak üzere
Katar’ın genel dış
diğer KİK üyelerinden siyaseten ayrıştığını söylemek mümkündür. Körfez’de yaşanan
politika ilkelerini
bu ayrışma üye ülkelerin kendilerinden çok bölgedeki diğer krizlerin çözümünün
ve diğer Körfez
uzamasında etkili olmuştur.
ülkeleriyle olan
Elinizdeki çalışma, Arap Baharı’nın Katar’ın genel dış politika ilkelerini ve diğer
ilişkilerini nasıl
Körfez ülkeleriyle olan ilişkilerini nasıl etkilediğini incelemektedir. Bu bağlamda Ka-
etkilediğini
tar’ın dış politikada sıklıkla benimsediği ‘arabuluculuk’ pozisyonundan ayrılarak böl-
incelemektedir.
gesel olaylar karşısında ‘taraf’ olmaya başladığının altı çizilmiştir. Katar kriz yaşayan
bölge ülkelerine yönelik kimi zaman diğer Körfez ülkeleriyle birlikte hareket ederken
kimi zaman da onlardan ayrılmıştır. Körfez’in yükselen ülkesi Katar’ın izlediği aktif
dış politikanın analiz edilmesi hem yeniden şekillenmekte olan bölgesel ittifakları/
ihtilafları anlama hem de krizlerin seyrini görme açısından önem arz etmektedir.
setav.org 7
ANALİZ
Çalışmanın ilk bölümünde tarihsel olarak Katar
dış politikasının hangi temel prensiplere dayandı-
ğı, bugünkü noktaya hangi araçları kullanarak gel-
diği ve özellikle Arap Baharı sürecinde nasıl seyret-
tiği ele alınacaktır. Çalışmanın ikinci bölümünde
ise Arap Baharı sonrası dönemde Katar’ın diğer
KİK ülkelerine yönelik dış politikası incelenecek-
tir. Katar’ın bölgesel politikasını şekillendirmede
etkili oldukları için KİK’in önde gelen ülkeleri Su-
udi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE)
bu bölümde önemle vurgulanacaktır. Yine çalış-
manın ikinci bölümünde Müslüman Kardeşler
hareketi ile ilişkisi doğrultusunda Katar’ın Arap
GİRİŞ
Baharı sürecinde İslami hareketlere karşı tutumu
Katar, bölgesel krizler söz konusu olduğunda, Tür- ve bunun KİK içi ilişkilere yansıması değerlen-
kiye, İran, Mısır ve Suudi Arabistan gibi geleneksel dirilecektir. Analizin son bölümünde ise Katar’ın
bölgesel güçlerin yanı sıra son yıllarda denkleme dış politika prensipleri ve hedefleri doğrultusunda
dahil olan bir aktördür. Nüfus ve coğrafyasına Arap Baharı sonrası süreçteki siyasetinin genel bir
oranla etki alanını gittikçe artıran Katar’ın, Türki- değerlendirmesi yapılacaktır.
ye’nin Ağrı ili kadar bir coğrafya üzerinde, yüzde
85’i yabancılardan oluşan bir nüfusa ve 44 yıllık BİR ELİT DİNAMİZMİ
bir devlet tecrübesine sahip olmasına rağmen yıl-
ÖRNEĞİ OLARAK KATAR
dızının parlaması dikkat çekicidir. Zengin enerji
DIŞ POLİTİKASI
kaynakları sayesinde ekonomi bakımından küresel
ölçekte önemli bir noktada olan Katar son yıllarda 1825’ten bu yana El-Sani ailesi tarafından yöne-
siyaseten de öne plana çıkmaya başlamıştır. tilen Katar’ın hem bölge hem de dünya ölçeğin-
Arap Baharı Ortadoğu’da her devleti, her de aktif bir dış politika izlemeye başlaması Şeyh
toplumsal hareketi ve hatta bireyleri etkileyen Hamad bin Halife El-Sani’nin (bundan sonra
bir süreç olmaya devam etmektedir. Arap Körfe- Şeyh Hamad olarak bahsedilecektir) 1995 yılın-
zi’nin doğalgaz rezerviyle ünlü küçük ülkesi Ka- da yönetime geçmesiyle birlikte olmuştur. Katar’ı
tar da bu süreçte gerek siyasi ve ekonomik gerek- bugünkü konumuna getiren aktör şüphesiz Şeyh
se askeri hamleleriyle adından çokça söz ettirmiş Hamad’dır. Haziran 1995’te bir saray darbesiyle
ve bu değişim sürecini siyasi fırsatlara dönüştür- babasının koltuğuna oturan Şey Hamad, Hazi-
meye çalışmıştır. Körfez İşbirliği Konseyi (KİK) ran 2013’te de koltuğu oğlu Şeyh Temim bin Ha-
üyesi altı ülke arasında Katar, Arap Baharı’na mad El-Sani’ye devretmiştir.
karşı farklı bir pozisyon almış ve bu tutumuyla 1952 yılında doğan Şeyh Hamad, Katar’daki
Türkiye’nin izlediği Ortadoğu politikasına da en ilköğreniminin ardından İngiltere’nin ünlü askeri
yakın duran aktör olmuştur. okulu Sandhurst Askeri Akademisi’nde eğitimine
Elinizdeki çalışma, Arap Baharı’yla birlikte devam etmiş ve 1971 yılında mezun olmuştur.
Türk dış politikası açısından da önemi artan Ka- Şeyh Hamad’ın akademiden mezun olduğu yıl
tar’ın dış politika yaklaşımını ve araçlarını mercek Şeyh Ahmet bin Ali el-Sani yönetimindeki Katar
altına almanın yanı sıra Arap Bahar’ıyla gelen böl- İngiltere’den bağımsızlığını kazanmıştır. Mezuni-
gesel değişim bağlamında Katar’ın özellikle KİK yetinin ardından Katar ordusunda yarbay olarak
ülkelerine yönelik dış politikasını incelemektedir. göreve başlayan Şeyh Hamad, 1972 yılında babası
8 setav.org
ARAP BAHARI SONRASI KATAR DIŞ POLİTİKASI VE KÖRFEZ SİYASETİ
Şeyh Halife bin Hamad el-Sani’nin Emir Ahmed tanınırlığını ve güvenilirliğini artırmıştır. Fakat
bin Ali’yi devirerek iktidara gelmesine yardım et- 2010’un sonunda başlayan Arap Baharı’yla birlikte
miştir. Babasının iktidara gelişiyle birlikte orduda- Katar dış politikası da pozisyon almaya yönelmiştir.
ki görevinde hızla yükselen Şeyh Hamad, 1972’de Başından bu yana Körfez monarşileri için teh-
Genelkurmay Başkanı olmuş, 1980’li yıllar boyun- dit olarak görülen halk ayaklanmalarını Katar’ın
ca daha çok ekonomik ve sosyal konularla ilgili hü- açıktan desteklemesi önemle üzerinde durulması
kümet görevlerinde bulunmuştur. 1992’de önemli gereken bir ayrıntıdır. Bu, Katar’ın sürdürdüğü
oranda yönetimi eline alan Şeyh Hamad, 1995’te tarafsız arabuluculuk rolünden sıyrılarak pozisyon
babası İsviçre’de tatildeyken kansız bir darbey- alması4 ve tercihleri karşılığında bir maliyet öde-
le emirlik koltuğuna oturmuştur.1 Hem Katar’da meyi kabullenmesi anlamına gelmekteydi. Arap
hem diğer Körfez ülkelerinde önemli bir destek Baharı’yla beraber Arap dünyasında liderlik boşlu-
kitlesine sahip olan Emir Halife, Şeyh Hamad’ı ev- ğunu gören Katar, ayaklanmaların ilk dönemlerin-
latlıktan reddetmiş ve karşı propaganda yapmıştır. de özellikle Arap Ligi’nde Kahire’deki kriz durumu
Körfez’deki diğer monarşilerin istikrarı açısından ve Riyad’ın endişeli halinden kaynaklanan boşluğu
olumsuz bir örnek olan bu darbe sonrasında Şeyh değerlendirerek öne çıkmayı başarmıştır. Coğrafya
Hamad Suudi Arabistan, Bahreyn ve Abu Dabi’yi ve nüfusunun küçüklüğü kadar çok genç bir dev-
babası Emir Halife’nin karşı darbesine destek ver- let olması, Katar’ı rasyonel bir dış politika izlemeye
mekle suçlamıştır. Bu olay Katar iç siyasetinde ol- mecbur bırakmıştır. Bundan dolayı Katar bölgesel
duğu gibi dış politikasında da yeni bir perde açmış krizler karşısında tavır alırken hem bölgenin önem-
ve Katar’ın Körfez politikasını da etkilemiştir.2 li güçlerini hem de uluslararası aktörleri dikkatlice
1990’lı yıllara kadar Suudi dış politikasıyla izleyerek ve ilişkilerinde dengeli olmaya özen göste-
uyum içerisinde yürütülen Katar dış politikasında rerek hareket etmiştir. Örneğin Suudi Arabistan’ın
1995’ten sonra koltuk değişimiyle beraber yön de- İran’a karşı sert ve dışlayıcı tavrı Katar tarafından
ğişikliği de olmaya başlamıştır. Doha, bu dönemde destek bulmamış, aksine İran’ı provoke edecek po-
komşularıyla dostane ilişkiler geliştirmeyi ve bü- litika ve retorikten uzak durulmuştur. Yine diğer
yük güçlerle de stratejik ittifaklar kurmayı hedefle- Körfez ülkeleri Müslüman Kardeşler’e karşı ağır
miştir. Bağımsız bir dış politika yürütmeyi ve ülke- ithamlarda bulunup onları terör listesine alırken,
nin sınırlarını korumayı hedefleyen bir milliyetçi Katar hareketi büyük oranda desteklemiştir.
olarak tanımlanan Şeyh Hamad,3 dış politikada 18 yıl emirlik koltuğunda oturan Şeyh Ha-
medya, diplomasi, eğitim, kültür, spor, turizm ve mad, Körfez monarşilerinin alışık olmadığı bir
insani yardım gibi yumuşak güç araçlarını yaygın hamle yaparak 25 Haziran 2013’te koltuğu 33 ya-
bir şekilde kullanmıştır. şındaki oğlu Şeyh Temim bin Hamad El Sani’ye
Şeyh Hamad döneminde arabuluculuk ve ça- bırakmıştır. Koltuk değişiminin ilk günlerinde
tışma çözümlerine odaklanılmış, bu tercih tarafsız Katar’ın dış politikada altından kalkamayacağı
bir dış politika izlemeyi amaç edinen Katar’ın ima- hamleler yaptığı ve bu politikalardan dönüş için
jını da olumlu etkilemiştir. Özellikle Sudan, Eritre, yönetimde bir değişim yapıldığı ileri sürülse de
Lübnan, Somali ve Yemen’de yapılan arabuluculuk bazı analistler on yıl önce veliaht prens tayin edilen
faaliyetleri, bölgesel ve küresel düzlemde Katar’ın Temim’in babasının yerine geçişinin planlanmış bir
değişim olduğunu ve Temim’in yıllardır bu göreve
1. “Emir of Qatar Profile: Who is Sheikh Hamad bin Khalifa Al Thani,
How Did He Turn Qatar into the World’s Richest Nation and Why
Has He Decided to Abdicate?”, Independent, 25 Haziran 2013.
2. Fuat İbrahim, ةمعان ةغلب ةنخاس ةكرعم :ةحودلاو ضايرلا (Riyad ve
Doha Arasındaki Mücadele), Al Ahbar, 6 Nisan 2014. 4. Sultan Barakat, “The Qatari Spring: Qatar’s Emerging Role in Pe-
acemaking,” LSE Kuwait Programme on Development, Governance and
3. Uzi Rabi, “Qatar’s Relations with Israel: Challenging Arab and Gulf
Globalization in the Gulf States, No. 24, (Temmuz 2012), s. 2.
Norms”, Middle East Journal, Vol. 63, Bo.3, (Summer 2009), s. 446.
setav.org 9
ANALİZ
hazırlandığını ileri sürmüştür.5 Katar ulusal kalkın- dikkat çekmesi ve bunun bölge ülkeleri tarafından
ma planının hazırlanması, ülkenin dünya kupası benimsenmesi gereken bir politika olduğuna vurgu
ve diğer spor turnuvaları gibi önemli küresel faa- yapması da bu yorumu kuvvetlendirmiştir.
liyetlerde yer alması gibi konular Şeyh Temim’in Katar siyasi eliti Arap Baharı’na kadar dış poli-
kontrolünde yürütülmüştür.6 Şeyh Hamad’ın li- tikada daha ziyade yumuşak güç araçlarını kullanır-
derlikteki değişim kararının Katar’ın Ortadoğu po- ken, 2011 yılı itibarıyla sert güç araçlarını da kul-
litikasında bir değişime sebep olup olmayacağı soru lanmaya başlamıştır. Dış politikada sert ve yumuşak
işaretleri oluştursa da önemli bir eksen değişikliği güç araçlarının birlikte kullanılmasının Katar dış
yaşanmamıştır. Esasında Şeyh Hamad son zaman- politikasını başarıya ulaştırıp ulaştıramayacağı hala
larında özellikle bölgesel dış politika konularında test aşamasındadır. Bu bağlamda Katar’ı önemli bir
Şeyh Temim’i görevlendirmiştir. Şeyh Temim ve- aktör haline getiren araçlara mercek tutmak, bu di-
liahtlığı döneminde özellikle Katar’ın bölgesel ara- namizmi anlama noktasında faydalı olacaktır.
buluculuk faaliyetlerini ve diğer Körfez ülkeleriyle
ilişkilerini yürütmek gibi önemli siyasi görevler üst- El Cezire
lenmiştir. Babasıyla benzer bir vizyona sahip oldu- El Cezire belki devlet olarak Katar’ın kendisinden
ğu söylenen Şeyh Temim’in KİK’i daha etkin hale daha çok öne çıkan ve bilinen bir yayın organı ol-
getirmeye çalışacağı belirtilirken,7 babasının yaptığı mayı başarmıştır. Kanal aynı zamanda coğrafi ve
gibi medya ve finans sektörüne ağırlık vereceği ve demografik bakımdan küçük bir devletin ulusla-
Müslüman Kardeşler’le sıkı ilişkiler içerisinde ola- rarası arenada kendisini nasıl öne çıkarabileceğinin
cağı tahmin edilmiştir.8 Emir Temim’in, kronik ve zaman zaman nasıl alan açabileceğinin de kanıtı
sorunları olan KİK’i etkin hale getirmek dışındaki sayılabilir. 1996 yılında devlet desteğiyle kurulan El
beklentileri karşıladığını söylemek mümkündür. Cezire, diğer devlet destekli Arap kanallarının aksi-
Öyle ki bölgenin pek çok anlamda krizlerle boğuş- ne hem Arap liderlerine yönelik eleştiriler yöneltme-
tuğu bir zamanda bile, babasının döneminde oldu- si hem de 24 saat yayın yapmasıyla11 rakiplerinden
ğu gibi medya alanındaki yatırımlara, akademik ve ayrılarak bölge çapında CNN ve BBC gibi ulusla-
kültürel faaliyetlere ve spor faaliyetlerine yatırım rarası yayın kuruluşlarına alternatif oluşturmuştur.
yapmaya devam etmiştir.9 Bu yatırımların devam Emir Şeyh Hamad, ülke yönetimine geçtikten kısa
ettirilmesi Katar’ın uzun vadede kârlı olacağı düşü- bir süre sonra medya özgürlüğü konusundaki girişi-
nülen, geleceğe yönelik yatırımlar yaptığı şeklinde minin bir sonucu olarak ülkedeki yayın organlarını
yorumlanabilir. Bu bağlamda Katarlı analist Cemal kontrol etmekle görevli Enformasyon Bakanlığını
Abdullah, Şeyh Temim döneminde Katar’ın Joseph “gelecekteki medya projelerinde pozitif bir rol oy-
Nye’ın tanımıyla yumuşak ve sert gücünü birleş- nayacağını düşünmüyorum” diyerek kaldırmıştır.12
tirerek ‘Akıllı güç’ kavramını benimsediğini ileri Haber dili, ele aldığı konular, yapılan programlar
sürmüştür.10 Şeyh Temim’in önleyici diplomasiye ve çağrılan konuklar bakımından Arap dünyasında
“hassas” addedilen konulara dokunan El Cezire sa-
dece medyadaki boşluğu değil, bir çeşit muhalefet
5. Simon Henderson, “Regional Consequences of Qatar's Leaders-
hip Transition”, The Washington Institute, 11 Haziran 2013. yaparak, siyasi boşluğu da doldurmuştur.13 El Ce-
6. Damien McElroy, “Qatar: New Emir, New Broom?”, The Teleg- zire’nin siyasi anlamda Arap liderlerine karşı eleş-
raph, 25 Temmuz 2013.
tirel bir dil benimsemesi bazı ülkelerde kanalın ofis
7. Mahmoud Alrantisi,2011- يبرعلا عيبرلا هاجت ةيرطقلا ةيجراخلا ةسايسلا
2013 , Al Jazeera Center for Studies, 2014. açmasının engellenmesine, bazı ülkelerde de ofis-
8. Alrantisi, 2013 2011- يبرعلا عيبرلا هاجت ةيرطقلا ةيجراخلا ةسايسلا.
11. 1999 yılında 24 saat sürekli yayına başlamıştır.
9. “Qatar Unlikely to Change Under New Leadership”, Arabian Bu-
siness, 14 Haziran 2013. 12. Mohamed Zayani, The Al Jazeera Phenomenon: Critical Perspec-
tives on New Arab Media, (Pluto Press: 2005), s.2
10. Jamal Abdullah, “Qatari Foreign Policy: Fine Tunin or Redirec-
tion,” Al Jazeera Center for Studies, 17 Kasım 2014. 13. A.g.e.
10 setav.org