Table Of ContentW K 4 GE : i
д т а Ш т С жв
ANGUAGEZZZ^
LANGUAGE - Z Z IK
LANGUAGE :Z
I LANGUAGE Z
И LANGUAGE Z:Z_'.
SFLLANGUAGETU1
\SH LANGUAGE I
JSH LANGUAGE H
LISH LANGUAGE:
ULISHLANGUAGE
VGLISHLANGUAGE- ШЖВШ
NGLISH LANGUAGE 2
[ENGLISH LANGUAGE ZZ Z<ZL ZZ
KENGLISH LANGUAGE-ZZZZ^ZZ
\KENGLISH LANGUAGE
ylKENGLISH LANGUAGE
Ы KENGLISHLANGUAGE Z
mKENGLISH LANGUAGE
YSMKENGLISH LANGUAGE
Я IhlKENGLISH LANGUAGE
Я ЗЫ KENGLISH LANGUAGE
1 я з ы к м с ш я ^ м г ш сг
Й «mKENGLISH LANGUAGE
ENGLISH LANGUAGE
Къэбэрдэй-Балъкъэр педагогическэ колледжыр илъэс
75-рэ зэрырикъуам фэеплъ худощ1
75-летию Кабардино-Балкарского педагогического
колледжа посвящаем
То the 75-th anniversary of KabarcLino-Balkar
pedagogical college
Kabardey-Balkar Pedagoji Koleji
75 yil do meni ithaf ediliyor
н.н.
SUKHUNOV H. SUKHUNOVA
I.
• ш ш*
i i i p i p ^ Bi
f ii
• Ml
tvX'lvX
Ш
iH
Ш
ЯМ
i i i l i il
ш
чЗякчЯ
ESSSsSSBa Kvtfi : ш ш т
Hp ни ш
.V.V.
в i М
Я1
ЩЩШ
• Вй
NALCHIK
EDITORIAL CENTRE
1 9 98
1
Х.Х. СУКУНОВ И.Х. СУКУНОВА
НАЛЬЧИК
ИЗДАТЕЛЬСКИЙ ЦЕНТР
1 9 98
Бзэ щ1эныгъэхэм я доктор, профессор А.Н. БАСКАКОВЫМ и редакцэк1э
Под редакцией доктора филологических наук, профессора
А. Н. БАСКАКОВА
Edited by А. N. BASKAKOY, Doctor of Philology, Professor
Filoloji doktorlannin gozetimi altinda yoiyina hazirlayan, Profesor
A. N. BASKAKOY
© X. X. Сукунов,
^ 4602030000-023 . ,
C T43(04)-98— безобъявл- И. X. Сукунова, 1998
© M. М. Горлов.
ISBN 5-88195-284-7 Проект, оформление,
иллюстрации, 1998
© Г. А. Цаллагов.
Иллюстрации, 1998
© В. С. Орленко.
Иллюстрации, 1998
© Издательский центр
"Эль-Фа", 1998
1
ПСАЛЪАЩХЬЭ
«Къэбэрдей-шэрджес-урыс-инджыл-тырку псалъалъэ сурэтурэ зэ-
хэлъхьар» хухэхащ еджак1уэхэм, адэ-анэхэм, еабрйхэм, адыгэ (шэрджэс)
зи анэдэлъхубзэр ф1ыуэ зымыщ1эжхэм, абы хуэдэ къабзэу туристхэм, ди
хэкуэгьухэу Тыркум, Сирием, Иорданием, ФРГ-м, США-м, Египетым,
нэгъуэщ1 къэралхэми щыпсэухэм.
«Сурэтурэ зэхэлъхьа псалъалъэр» псом япэу зыхухэхар (зыхуэгьэзар)
зи школ к1уэгьуэ нэмыса сабийхэр щап11уэхущ1ап1эхэмрэ школхэмрэщ,
ауэ нэгьуэщ1 льэпкъ еджап1эхэми къыщагьэсэбэп хъунущ, къэбэрдей-
шэрджэсыбзэ, урысыбзэ, инджылыбзэ, тыркубзэ джын щ1эзыдзэхэм
щадэлажьэм деж.
Псалъальэм и инагъыр псалъэ 3100-рэ мэхъу, абы щыщу псалъэ 2300-м
нэхърэ нэхъыбэм я мыхьэнэр сурэт хуэщ1ауэ къэгьэльэгъуащ. Сурэт зэ-
мыфэгьухэмк1э зэрыгъэщ1эрэщ1ам и къалэныр абыхэм къыщы-
гьэлъэгьуахэм зэреджэр анэдэльхубзэк1э, урысыбзэк!э, инджылыбзэк1э,
тыркубзэк1э зэрыжа1эм къахуэхьыфынырщ, ирахьэл1эфынырщ. Ауэ
псалъальэм ущрохьэл1э сурэт зыхуэмыщ1а псалъэхэми «Адыгэхэм я шхы-
ныгьуэхэр», «Узыфэхэр», «Махуэц1эхэр», «Бжыгьэц1эхэр» темэхэм теу-
хуауэ. Адыгэ къуажэхьу, псалъэжьу, псалъэ шэрыуэу зыбжанэ хыхьащ.
Ахэр гук1э зрагъэщ1эну епт хъунущ, абы 1эмэл къыуитынущ еджак1уэхэм
яшДэ псалъэ бжыгъэм хэгъэхъуэнымк1э.
«Сурэтурэ зэхэлъхьа псалъалъэр» бзи 4-к1э япэу ттха тхылъщ; ар
темэк1эрэ зэхэлъхьащ ик1и предметхэр, абыхэм я щытык1эхэмрэ лэжьы-
гъэхэмрэ къыщыгьэльэгьуа сурэтхэмк1э къызэгъэпэщащ, абыхэм я тер-
минхэр бзипл1к1э шДыгьужауэ. Псалъальэм апхуэдэу къэбэрдей-шэр-
джэсыбзэк1э, урысыбзэк1э, инджылыбзэк1э, тыркубзэк1э ета дамыгъэ зэ-
хуэмыдэхэр къыщыхьащ.
Егьэджэныгьэ 1уэхуи къызэф1игьэк1ыу щытын мурадк1э иужьрей зэ-
маным псальэхэр темэк1эрэ къыхэхыныр нэхъ зэлъэщ1ысау э къагьэсэбэп
мэхъу, псалъэ щхьэхуэ зырыз мыхъуу, ат1э ахэр зэрызэубыдыл1ауэ ягьэ-
белджылыуэ. Ар псалъэ гупым я къэгьэсэбэпык1эр зыхэпщ1ык1ынымк1э
нэхъ къызэрыгуэк1 бгьэдыхьэк1эу щытщ; абы нэмыщ1к1э, апхуэдэ бгьэ-
дыхьэк!эм псалъэ къэс щхьэхуэу къиГуатэр къыхэбгьэбелык!ынуи 1эмал
5
къыует. Лъэпкъым и къек1уэк1ык1ам, абы и культурам епха псалъэхэр те-
мэк1эрэ гуэшауэ къыхэхыныр зэрытэмэмыр къабыл къыпщещ1 лъэпкъым
и къек1уэк1ык1ам, культурам теухуа псалъэхэм къа1уатэхэр гуп-гупурэ
зэдзыл1ауэ къэпщтэныр зэрынэхъыф1ымк1э щы1э 1уэхуеплъык1эм.
Псальалъэр щызэхэтлъхьэм ди пащхьэм къалэну дэ идгъэуващ сыт ху-
эдизк1и щызу ик1и зэхуэмыдэу нэрылъагъугьэр къагьэсэбэпыну, «бзэ пы-
ухык1а гуэрым щызек1уэ псалъэхэр щыбджк1э япэ лъэхъэнэм деж нэгьэ-
сауэ укъэзыгьэпэжыну щытыр предмет, къэхъукъащ1э, щытык1э хэхам
нэрылъагъугьэк1э хуэупсэнырщ (егугьунырщ) »*.
Псалъалъэм япэ щ1ык1э предметыр къызэрыгъэлъэгьуа сурэтыр ирет.
Къэгьэлъэгьуа предметхэртемэк1эрэгупу зэк1элъыхьащ: «Дунейр, Уафэ-
гур, хьэшыр», «Щыхум и 1эпкълъэпкъыр», «Пщэф1ап1эр: хьэкъущыкъу-
хэр, зэры1эбэ хьэпшыпхэр, 1эмэпсымэхэр», «Пхъащ1э, к1ыщ
1эмэпсымэхэр», «Псэущхьэхэр», «Джэдкъазхэр», «Жыгхэр, чыцэхэр»,
«Бдзэжьейхэр», «Хьэмбылухэр, ц1ывхэр», «Мывэхэр, къыр пыудахуэхэр,
минералхэр, гьущ1хэк1хэр», нэгьуэщ1хэри. Театрым, кином, музыкэм,
спортым, нэгьуэшДхэми теухуа псалъэхэу хэдгьэхьар мащ1эщ.
Псалъалъэм ит статьям псалъащхьэр анэдэлъхубзэмк1э къыщ1едзэ,
ит1анэ урысыбзэмк1э, инджылыбзэмк1э, тыркубзэмк1э къэхьащ. Пса-
льащхьэмк1э къыпхуэщ1энущ абы и тхык1эр, тхык1эм хэлъ щытык1э
нэхъыщхьэхэр уигу пхуиубыдэнущ. Абы 1эмал къыует псальэр зэрыда-
мыгъэр къыбгуры1уэу къэбгъэсэбэпыну.
Псалъэм къи1уатэм апхуэдэ щ1ык1эк1э («предметымрэ ар кьызэры-
гьэлъэгьуамрэ къыщибупщ1эу езы псалъэм ухуэк1уэу») убгьэдыхьэныр
къозэгъ психологием, анэдэлъхубзэр, ет1уанэбзэр, хамэкъэралыбзэр зэ-
рырагъэщ1эну хэк1ып1эхэм; псальалъэр езыр-езыру къэбгъэсэбэпыфыну
1эмал къыуат. Псалъащхьэм (статьяр къызэрыщ1идзэм) тэмэму укъеджэ-
ну (къыупсэлъыну) сэбэпкъыпхуэхъунущударенэркъэзыгьэлъагъуэда-
мыгьэ ц!ык1ур. Къапщтэмэ, адыгэбзэк1э «уадэ» псалъэм хьэрф «а»-м и
щхьэм тет дамыгьэм къегъэлъагьуэ ударенэр а макъым зэрытехуэр, «фэ-
* Н. В. Черемисинэ. Хамэбзэу урысыбзэм щыхурагьаджэк1э теоретаческэ лъабжьэу абы
и1эм теухуауэ // Русский язык за рубежом. 1976. № 5. Н. 63.
6
рэк1» псалъэм ет1уанэ пычыгъуэм къыщык1уа э макъым зэрытелъыр. Пы-
чыгьуэ закъуэ ф1эк1а мыхъу псалъэхэм ударенэр къыщыгьэлъэгьуакъым.
Псалъальэм ущрохьэл1э зи тхык1эрэ къэпсэлъык1эк1э зэтехуэ, ауэ зи
мыхьэнэк1э зэщхьэщык1 псалъэхэм (омонимхэм). Ахэр щхьэхуэ-щхьэ-
хуэу псалъащхьэу ират, и щхьэм деж цифрэк1э къыщыгьэлъэгьуауэ:
Хъун1 — цыхэкГ хуэдэхэм хуэлъэ хьэп1ац1э;
Хъун2 — губгьуэ удз.
Фи пащхьэм итлъхъэ псалъалъэр, псалъэм и мыхьэнэр сурэт къэгъэсэ-
бэпурэ щыгьэбелджылар, зэреджэ тхылъхэм мыхьэнэшхуэ зи1э я 1ыхьэщ
ик1и дэ1эпыкъуэгъу хъунущ бзит1 е нэхъыбэ я1урылъыным зэдэууэ зегьэ-
ужьынымк1э.
Нэрылъагьугьэр дэ1эпыкъуэгьу хъунущ бзэ хыхьахэм я псалъэхэр
нэхъ псынщ1эу ягу ираубыдэнымк1э. К. Д. Ушинскэм итхащ: «Сабийм и
щытык1эк1э нэрылъагъугьэ хуейщ. Сабийм зык1и и мынэ1уасэ псалъитху
евгьашДэмэ, абы къик1 щымы1эу пщ1эншэу абыхэм куэдрэ затри-
ук1эжынущ, ауэ апхуэдэ псалъэ т1ощ1 сурэтк1э евгьэлъагьуи ар
нап1эзып1эм зригьэщ1энущ»*. 1эмал имы1эу, къигьэлъэгьуащ абы, пред-
метымрэ ар къыщыгьэлъэгьуа сурэтымрэ еджак1уэм и нэгу щ1эт зэпыту
ик1и ар и гупсысэм икъук1э хэт1ысхьэу щытын хуейщ.
«Псалъалъэ сурэтурэ зэхэлъхьар» бзэ къэдгъэлъэгьуахэр зыджыну
хуей псоми дэ1эпыкъуэгъуф1 яхуэхъунущ. Абы зыхуэбгъазэ хъунущ клас-
сым, урокым ущышДэсым имызакъуэу, унэм ущыщы1эми.
Илъэс зыбжанэк1э адыгэ сабийхэм я анэдэльхубзэр дере щхьэхуэу
яджу щыта къудейуэ аращ ик1и абыхэм 1эмал я1акъым езым я бзэк1э при-
родэр джынымк1э, ботаникэмк1э, биологиемк1э, зоологиемк1э, тхы-
дэмк1э, математикэмк1э, географиемк1э къызэрыгуэк1 дыдэу щыт
щ1эныгъэхэр зрагьэгьуэтыну. «Псалъалъэ сурэтурэ зэхэлъхьар» а
щ1эныгьэхэр ирикъуу егьэгьуэтынымк1э дэ1эпыкъуэгьу хъун хуейщ.
Лъэпкъ зыщыщыр зыхишДэу, къыгуры1уэжу хъунымк1э анэдэлъхуб-
зэмрэ литературэмрэ зэраджыр, апхуэдэу езым и лъэпкъым культурэмрэ
тхыдэмк1э и1э зэф1эк1хэр дэ1эпыкъуэгьу зэрыхъур, лъэпкъ зыхэщ1эныгьэ
и1эу гьэсэнымк1э, а лъэпкъ езыр зыбгъэдэлъым и гур к1эрыпщ1ауэ щыты-
* К. Д. У минский. Егъэджэныгьэ-гьэсэныгъэ лэжьыгъэм папщ1э. М., 1939. Н. 71.
7
ныр 1уэхум къыхэтлъытэри псалъалъэм узыщрихьэл1э материалыр бзэ,
методикэ и лъэныкъуэк1э культурэмрэ тхыдэмрэ пыщ1ауэ дыухуащ. Ар
къыхэк1ащ унагьуэ псэук1эм, хьэпшыпхэм, шхыныгьуэхэм, ц1ыхубэ
1эзэк1эм, езы адыгэхэм я дежк1э куэдрэ къамыгьэсэбэпыжу, щхьэхуэу хэ-
хауэ щыт «жынж», «уэгуплъ», «хьэмбаш», «хуартэ», «нэрат», «хьэсун»,
«шэжыгьэ», «уэтэ», «уатэ», «хыбж», «хыкхъуэ», «шык1урт1акъ» псалъэ
яф1эк1уэдыжахэр 1эмал имы1эу зэф1эгьэувэжын, къэгьэщ1эрэщ1эжын зэ-
рыхуейм. Унагьуэ псэук1эм ехьэл1а а хьэпшыпхэр, культурэм епхахэр
щ1эныр 1эмалыншэщ: адыгэхэр (шэрджэсхэр) л1акъуэ зэщхьхэм куэд
льандэрэ хопсэук1 ик1и увы1эгьуэ имы1эу, щыц1ык1ум къыщыщ1эдзауэ,
анэдэлъхубзэм, абы къыхэщыж къыщалъхуа щ1ыналъэм и щытык1эхэм,
хабзэм, нэмысым, лъэпкъ культурэм и нэгьуэшД 1уэхугьуэхэм яжь
къащ1еху. Лъэпкъым и зыужьык1эр, абы и щытык1эхэр, и тхыдэр къызэ-
тебгьэувы1э хъунукъым.
Динымк1э, культурэмк1э, тхыдэмк1э лъэпкъым и1э хъуа хабзэхэм
ехьэл1а псалъэхэр, шэч хэмылъу, дэ1эпыкъуэгьушхуэ яхуэхъунущ лъэп-
къым и къек1уэк1ык1ар зыджыж ныбжьыщ1эхэм.
Языныкъуэхэм деж, сурэтрэ мыхьэнэр зэдзэк1ынымк1э псалъэр щып-
хуэмыгъэбелджылым, а бзэ къэгьэльэгьуахэмк1э абы къик1 мыхьэнэр
къа1уатэ.
Псалъалъэм хэдгьэхьащ нэрылъагьуу белджылы псалъэхэм нэмыщ1,
мынэрылъагьуу щыт мыхьэнэ къэзыгьэлъагьуэхэри.
Псалъалъэм къыщыхьа псалъэ-антонимхэм псоми, хэт а псалъэхэр
къигъэсэбэпми, 1эмал ират мыхьэнэ зэпэщ1эуэ зи1э псалъэхэр щызэ-
пэщ1агъэувэн хуей лэжьыгьэхэм къыщагъэсэбэпыну. Лэжьыгьэ ира-
гьэк1уэк1ам къигьэлъэгъуащ а щ1ык1эр псалъэ зрагьэщ1ахэр зэрыгъэу-
бьвдынымк1э щхьэпэу зэрыщытыр.
Абы нэмыщ1к1э, адыгэбзэм щыщ псалъэ гуэр къыщЬщу къэбгьанэу,
тхылъымп1э к1апэк1э е нэгьуэщ1 гуэрк1э е урысыбзэм, е инджылыбзэм, е
тыркубзэм щыщ псалъэр щ1эпхъумэрэ сабийм къалэн щыпщ1у зыхуей
псалъэр е жыЬгьуэр е урысыбзэк1э, е инджылыбзэк1э, е тыркубзэкЬ кьы-
жебгьэ1э хъунущ.
Псалъалъэм и ухуэк1эм 1эмал къыует ар зэреджэ пособиеу псалъэм
ехьэл1ауэ ирагьэк1уэк1 лэжьыгьэ зэмыл1эужьыгьуэхэм кьыщыбгьэсэбэ-
пыну. Апхуэдэу псальалъэр къэбгьэсэбэп хъунущ адэнэльхубзэр урысыб-
8
