Ibn Baytar

416 Pages·2017·1.32 MB·Turkish

TERCÜME-İ
MÜFREDÂT-I
.
a r
y t
a
B
n
I b
Sağlık Bilimleri Üniversitesi Yayınları
İstanbul - 2017
TERCÜME-İ
MÜFREDÂT-I
.
Baytar
Ibn
Koordinatör
Kevser Topkar
Bilim Kurulu
Metin Uçar
H. Halit Atlı
Burhanettin İlter
Mesut Budak
“Sağlık Bilimleri Üniversitesi Yönetim Kurulu’nun
10/11/2017 tarih ve E.17024 nolu kararı ile basılmıştır”
Yayın Kodu: 10/11/2017-E.17024
Yayın Hakkı: Sağlık Bilimleri Üniversitesi
ISBN: 978-605-82872-4-2
Matbaa Bilgisi: Hayrat Neşriyat Matbaası
İstanbul 2017
Medeniyet tarihimizde eczacılık ve tıp alanında önemli bir yeri olan
Müfredat’ın günümüz Türkçesi’ne çevirilmesi, ilim dünyası adına önemli
bir kazanımdır. Ortaçağ’ın tıp, eczacılık ve botanik bilgini olan İbn Baytar,
botanik ve eczacılığa ilişkin bilgilerin sistemleştirilmesine önemli bir katkı
sağlamıştır. Tam adı el-Câmi‘ li-Müfredâti’l-Edviye ve’l-Ağziye olan eser,
Osmanlı döneminde yapılan çalışmalara da kaynaklık etmiş, 19.yy’da ise
Almanca’ya çevrilmiştir.
Böylesi önemli bir eserin ilk kez bütün bir çevirisini genç nesillerle buluştur-
maktan ziyadesiyle memnuniyet duyuyorum. Sağlıklı bir yaşam için insanlı-
ğın binlerce yıllık tecrübesinden yararlanmak şiarımızdır. Kuşaktan kuşağa
aktarılan, tecrübe yoluyla elde edilen bu büyük bilgi birikimini bilimsel çalış-
malarla harmanlamak temel hedeflerimizdendir.
Bu bağlamda, ülkemizin bitki zenginliğini bir şifa kaynağı olarak görüyor,
bu alanda yapılan çalışmaların çok yönlü desteklenmesi gerektiğine inanı-
yorum. Akademik kurumlarımızın öncülüğünde zengin bir Türkçe Fitotera-
pi külliyatının oluşmasını gönülden arzu ediyor, bu çalışmaya emeği geçen
herkesi kutluyorum.
Emine Erdoğan
Türkiye Cumhurbaşkanı Eşi

Takdim
Başlangıcı insanlık tarihiyle çağdaş olan tıp bilimi, ortak aklın biriki-
miyle günümüz modern seviyesine ulaşmıştır. Çağımızda teknolojinin
yoğun bir şekilde kendisine hizmet ettiği, bilimsel metotlarla dene-
ye tabi tutulabilen, kanıt bazlı modern tıbbın ortaya çıkmasında hiç
şüphesiz geleneksel tıp birikiminin büyük bir etkisi vardır. Özellikle
Ortaçağ’daki İslam tıbbının şimdiki seviye ve anlayışa azımsanmaya-
cak katkıları olmuştur. Örneğin ez-Zehravî’nin telif ettiği ve cerrahi
alanda çığır açan “et-Tasrîf” isimli eseri olmasaydı, cerrahi tıp bilimle-
rinde; er-Râzî’nin öğrencileri vasıtasıyla tutulan günlük klinik kayıtları
elimize ulaşmasaydı, klinik tıpta bugünkü seviyeye ulaşamayacaktık.
Tıp biliminin hangi merhalelerden geçerek günümüz seviyesine geldi-
ğini bilmek tıbbî, tarihî ve kültürel bir sorumluluktur.
Sağlık Bilimleri Üniversitesi, kuruluş misyonundaki “geçmiş ve ge-
leceğe” köprü vazifesini yapmak için yurt içindeki ve yurt dışındaki
külliyeleriyle eğitim öğretim faaliyetleri vermekte, eğitim ve araştırma
hastaneleriyle insan ve toplum sağlığına katkıda bulunmakta, uygula-
ma ve araştırma merkezleriyle bilimsel ve teknolojik ürün çalışmala-
rı yapmaktadır. Özellikle “Tıp Tarihi” ve “Geleneksel ve Tamamlayıcı
Tıp” alanlarındaki araştırmalarıyla geçmişimizden tevarüs ettiğimiz
tıbbî ve tarihî birikimi bilimsel anlamda tıp dünyasına kazandırmak
için faaliyetler yürütmektedir. Botanik ve eczacılık ilminde çağının
öncüsü olan ve eseri yüzyıllarca Avrupa’da okutulan İbnü’l-Baytar’ın
Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Süleymaniye Yazma Eser
Kütüphanesi Ayasofya 03745 numarada kayıtlı “Tercüme-i Câmi‘u
Müfredâti’l-Edviye ve’l-Eğziye” isimli kitabının Türkçeye aktarıl-
ması da bu çalışmaların bir neticesidir.
13. yüzyılın önemli bir bilim adamı olan İbnü’l-Baytar’ın bu eseri, o
zamana kadarki botanik tecrübesinin yanı sıra bizzat kendi keşfetti-
ği drogların da yer aldığı, yeri geldiğinde farmakolojik bulguların da
zikredildiği bir kitaptır. Aslı Arapça olan bu eser, Osmanlı dönemin-
de birçok kez Türkçeye çevrilmiş ve kütüphanelerimizde birçok nüsha
ortaya çıkmıştır. Elinizdeki çalışma, Osmanlı Türkçesinden günümüz
Türkçesine nakledilerek ve kısmî nüsha karşılaştırmaları yapılarak vü-
cuda getirilmiştir. Tam kritik ve sadeleştirme aşamaları devam etmek-
tedir. Ayrıca eserin Arapça aslından Türkçeye kazandırılması için de
gayretli bir çalışma yürütülmektedir.
Kurum olarak, kadim tıp eserlerinin çeviri ve sadeleştirmesini yeterli
görmüyor, hastalık bulgularının ve tedavi yöntemlerinin klinik ve de-
neysel bazda araştırılması gerektiğini de düşünüyoruz. Üniversitemiz
ve araştırma merkezlerimiz bu bilimsel çalışmaları ara vermeden yap-
maya devam edecektir.
Bu vesileyle kitabın hazırlanmasında emeği geçen Metin Uçar, H. Halit
Atlı, Burhanettin İlter ve Mesut Budak’a şükranlarımı sunar, eserin
bilim dünyasına faydalı olmasını temenni ederim.
Prof. Dr. Cevdet ERDÖL
Sağlık Bilimleri Üniversitesi Rektörü
Önsöz
Binlerce yıldır var olan tıp sanatı, keşiflere, tecrübelere ve bilimsel ge-
lişmelere bağlı olduğu kadar, toplumların kültür ve yaşam biçimleriyle
de ilgili bir kavram olarak kendisini sürekli yenilemiş, hayatın kaçınıl-
maz sonucu olan hastalıklara en faydalı ve zararsız tedavi metotlarını
bulmaya çalışmıştır. Bunun için insanlar ilk referans noktası olarak
yine yaşadıkları çevreyle temasa geçmiş, hem kendisine verilen yete-
nekler hem de diğer canlıları gözlemlemesi sayesinde etrafındaki bitki,
su, taş, toprak gibi nesneleri hastalıkları için kullanmışlardır. Tedavi
şekilleri, zaman içerisinde birikim ve tecrübeyle orantılı olarak geliş-
mesine, günümüzde kimya ve biyokimya alanındaki klinik çalışma-
larda doğadaki maddelerden faydalanılmasına rağmen, bu referanslar
tabiattaki ilk halleriyle her zaman insanların ilgisini çekmiş ve güncel-
liğini korumuştur.
Antik medeniyetlerden itibaren süregelen bitkisel ürünler ve tedavi şe-
killeri hakkındaki çalışmalar İslam medeniyetinde de devam etmiştir.
İslamiyet’in bilimi teşvik etmesi, ilim adamlarının devlet tarafından
himaye edilmesi, İslam dünyasında ortak dil olarak kullanılan Arapça
vasıtasıyla bilimsel çalışmaların kolektif akla dönüşmesi, ayrıca antik
Yunan ve Hint eserlerinin Arapçaya çevrilmesi, 8. yüzyıldan sonra bi-
lim ve kültür hayatına İslam uygarlığının hâkim olmasına neden ol-
muştur.
9. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar geçen zaman dilimi, İslam tıbbının zir-
vede olduğu, tıbbın çeşitli alanlarında eserlerin verildiği, tedavilere
ilişkin teorinin yanı sıra pratiğin de uygulandığı bir dönemdir. Bu dö-
nemde Ebubekir er-Râzî, Ali bin Abbas, İbn Sina, el-Birûnî, ez-Zehravî,
İbnü’l-Baytar, İbnü’n-Nefis gibi âlimler kendi alanlarında seçkin eser-
ler vermişler, bu eserler Avrupa dillerine çevrilerek yüzyıllarca batı
tıp okullarında okutulmuştur. İslam tıpçıları özellikle Yunan ve Hint
dillerinden tercüme edilen kitapların birikimiyle eczacılık alanında da
çalışmalar yapmış, tedavinin temelini oluşturan bitkilerin tanıtımı
ve kullanımıyla ilgili eserler yazmışlardır. Endülüs medeniyetinin en
önemli bilim adamlarından ve botanik/eczacılık konusunda çağının
öncüsü olan İbnü’l-Baytar’ın kendisinden önceki yabancı ve müslü-
man âlimlerin birikimleriyle, en önemlisi kendi tecrübeleriyle kaleme
aldığı el-Câmi‘ li-Müfredâti’l-Edviye ve’l-Ağziye isimli eseri de bu çalış-
malardan biridir.
13. yüzyılda yazılmış, özellikle Akdeniz coğrafyasındaki bitki ve ilaçla-
rın tanıtım ve kullanım yöntemlerini içeren Müfredât kitabı 14. veya
15. yüzyılda Türkçeye kazandırılmış, sonraki dönemlerde farklı tercü-
meleri yapılarak birçok nüsha ortaya çıkmıştır..
Bu çalışmada esas aldığımız nüsha, Ayasofya Ktb. (Süleymaniye Ktb.)
No. 3745’te Terceme-i Müfredât olarak kayıtlıdır. Burada yer alan kay-
da göre çevirenin ismi Hezârfen Hüseyin Efendi’dir. Ancak yazmanın
zahriyesindeki tarihler çevirinin daha önce yapıldığı intibaını uyandır-
maktadır.
Eser günümüz Türkçesine çevrilirken basit transkripsiyon kuralları
uygulanmıştır. Şöyle ki; harf uzatmaları için -â, î, û-, ayın harfi için
-‘-, hemze için -’- işareti kullanılmıştır. Metinde okunuşunda tereddüt
edilen kelimeler (?) işaretiyle gösterilmiştir. Alternatif okuma ihti-
malleri parantez () içinde belirtilmiştir. Kâtibin hatasından kaynak-
landığı düşünülen yanlış yazımlarda, diğer nüshalardan teyit edilerek
ilave edilen doğru yazım şekli, köşeli parantezle [ ] gösterilmiştir. Yine
metinde açıklamaları verilmesine rağmen isimlerinin yazımı unutulan
bazı madde başlıkları, köşeli parantezle belirtilmiştir. Anlam düşüklü-
ğü olan yerlerde, destek nüshalarından bakılarak bazı kelimeler ilave
edilmiş ve bunlar çift tırnak “” işaretiyle belirtilmiştir. Bariz ve küçük
hataların olduğu yerlerde herhangi bir işaret gösterilmeksizin düzelt-
meler yapılmıştır.
Müfredât’ın Arapça nüshasında bitki, hayvan, taş ve madenlere ait
1400’den fazla müstakil başlık yer almaktadır. Bununla birlikte Türk-
çeye çevrilen nüshalarda her mütercim kitabın içinden seçmeler ve kı-
saltmalar yapmış, dolayısıyla Türkçe nüshaların arasında farklılıklar
ortaya çıkmıştır. İncelediğimiz nüshada 958 madde vardır. Maddeler
Arap alfabesine göre sıralanmış, ancak kelimelerin ikinci harfinden
itibaren bu sıralamaya tam uyulmadığı görülmüştür. Madde başlıkla-
rının isimlendirilmesinde, 1992 yılında Beyrut’ta 4 cilt halinde Arapça
olarak basılan mukayeseli matbu nüsha kontrol nüshası olarak tercih
edilmiş; ayrıca mukayese amacıyla Fazıl Ahmed Paşa, nr. 983 ve He-
kimoğlu, nr. 584 olarak kayıtlı Arapça nüshalardan; Esad Efendi, nr.
2497; Kemankeş, nr. 673; Antalya Tekelioğlu, nr. 478; Kılıç Ali Paşa,
nr. 716/4; Lala İsmail, nr. 389/6 ve H.1218 tarihli Türkçe yazma nüs-
halardan destek alınmıştır. Nüsha karşılaştırması esnasında, diğer
nüshalarda geçtiği halde Ayasofya nüshasında kaleme alınmamış mad-
de ve metinlerin olduğu tespit edilmiştir.
Çalışma nüshamızdaki kimi madde başlıklarında, Arapça nüshada
yazılandan farklı bir kelimeyle karşılaşılmıştır. Örneğin “Kurşun” an-
lamına gelen “كنلاا = El-Ânuk” kelimesi, Müfredât’ın Arapça matbu
nüshasında “رابا = Abâr” şeklinde geçmektedir. Bu gibi durumlarda
Türkçe nüshadaki kelime tercih edilmiştir.
Kimi drog isimleri ise Türkçe nüshada başka bir drog tarifinin baş-
راودج
lığı olarak yazılmıştır. “ = Cedvâr” olarak bilinen bitki kökü
Müfredât’ın Arapça nüshasında mevcut iken, incelediğimiz nüshada
böyle bir bitkinin tarifi yapılmamış; ancak yanlış bir şekilde, yine Arap-
راديج
ça nüshada ayrı bir madde olarak yer alan “ = Cîdâr” bitkisinin
madde başlığına Türkçe nüshada “Cedvâr” kelimesi yazılmıştır. Destek
nüshalarının ekserisinde de aynı hatanın devam ettiği görülmüştür.
Böyle durumlarda doğru yazım köşeli parantezle gösterilmiştir.
Metin içindeki Arapça ve Farsça kelimelerde genel yazım kurallarına
uyulmuş, Türkçe kelimelerde ise eski telaffuz ve imlalara dikkat edi-
lerek belirli bir standart oluşturulmaya çalışılmıştır. Nüshada birden
fazla farklı imlası olan (ma‘îde-mi‘de, fâide-fâyide vb.) kelimeler, tek
imla ile gösterilmiştir. Okumayı kolaylaştırmak amacıyla, eski Türkçe-
de gösterilmeyen ismin -i hali (belirtme eki), bazı kelimelere ilave edil-
miştir (hılt ishâl ider=hıltı ishâl ider gibi). Bitkilerde geçen bazı farklı
yazımlara (şıruğan-şırluğan, biber-büber vb.) ise dokunulmamıştır.
Bu zamana kadar Müfredât’ın Osmanlıca nüshasının günümüz Türk-
çesine bütün bir çevirisi henüz gerçekleştirilmemişti. Biz bu çeviriyi
yaparken, eserin edebî ve dil özelliklerini ortaya koyma gayesinden
hariç olarak, tıp tarihinde pratik kullanımını sağlama, ilaç ve tedavi-
leri ön plana çıkarma düşüncesiyle basit bir yöntem izledik. İçindeki-
ler kısmını oluştururken, teyit ettiğimiz doğru yazım şekillerini tercih
ettik. Kitabın sonuna Osmanlı Türkçesi alfabe sıralamasına göre bir
dizin ilave ettik.
Aslında İbn Baytar’ın Müfredât’ına yapılan böyle bir çalışmanın yeter-
siz kaldığının ve birçok eksiklikleri barındırdığının farkındayız. Biz-
ce çalışmaya en azından Latince ve Yunanca karşılıklarının yer aldığı
bir drog sözlüğü, eski Türkçe, Arapça, Farsça kelimelere yönelik genel
bir sözlük, ayrıca ayrıntılı bir indeks eklenmeliydi. Ancak ideal sözlük
(özellikle drog sözlüğü) ve indeksin hazırlanması için, Arapça ve Türk-
çe nüshalarının hem kendi içlerinde hem de birbirleriyle mukayesesi,
bunun yanı sıra farklı dillerdeki çeviri nüshalarından destek alınması
gerekiyordu. Böyle kapsamlı bir araştırmanın oldukça uzun bir mesai
teşkil edecek olması bizim mazeretimizi oluşturmuştur. Yine de birkaç
nüshayla başladığımız çalışmanın; bundan sonraki baskılarda bütün
Türkçe nüshalar karşılaştırılarak eksik madde ve metinlerin tekmili,
nüsha kritikleri, sadeleştirme, sözlükler, ayrıntılı indeks ve görsel ila-
velerle birlikte eserin günümüz tıp ve botanik ilmine daha fazla katkı
sağlayacak şekilde hazırlanmasına bir başlangıç olmasını umuyoruz.
Hazırlayanlar