het vlaamse theaterlandschap aan het belgische westfront

135 Pages·2016·26.81 MB·Dutch

Universiteit Gent

Academiejaar 2015-2016

HET VLAAMSE THEATERLANDSCHAP AAN HET BELGISCHE
WESTFRONT ’14-’18.
Het ontstaan en de verwezenlijkingen van De Gruyters Vlaamsch Fronttoneel

Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte,
Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen,
voor het verkrijgen van de graad van Master,
door Famke Struyve (01206225).
Promotor: Prof. Dr. Christel Stalpaert
DANKWOORD

Eerst en vooral zou ik graag enkele mensen willen bedanken die het realiseren van deze
masterproef mogelijk maakten. Zo gaat grote dank uit naar de medewerkers van het Flanders
Fields Kenniscentrum, het Letterenhuis, het KADOC, het Koninklijk Legermuseum en het
Secretariaat van de Koning en Koningin. Daarnaast wil ik ook Leo Bonte1 bedanken. Hij
bezorgde me via mail enkele interessante artikels, waaronder vele uit De Legerbode.2 Ook
Luc De Munck, archivaris van het Rode Kruis, raadde me enkele documenten aan binnen
verschillende archieven. Op die manier stuurde hij me in de juiste richting, waarvoor ik hem
graag wil bedanken.
Ook mijn collega-studenten, vrienden en vriend verdienen hier een plaatsje. Hen wil ik graag
bedanken voor de peptalks, de onvoorwaardelijke steun en handige tips.
Daarnaast wil ik graag mijn ouders en broer bedanken voor het vertrouwen, het naleeswerk en
de steun.
Grote dank gaat uit naar mijn promotor, professor Stalpaert. Ze reikte me enkele archieven
aan, stuurde me bij waar nodig, hielp me bij mijn structuur en bood te allen tijde een
luisterend oor.
Bovendien wil ik iedereen bedanken die interesse toont in dit onderwerp.
Ook u als lezer zou ik graag willen bedanken en vooral veel leesplezier toewensen!

1 Leo Bonte is projectverantwoordelijke bij Alveringem 2014.
2
 Artikels aangegeven in voetnoot als komende uit De Legerbode, zijn artikels uit De Legerbode die ik via Leo
Bonte verkregen heb.
Inhoudsopgave

INLEIDING ..................................................................................................................................... 1
Honderd jaar Groote Oorlog ........................................................................................................ 1
Motivatie ...................................................................................................................................... 3
Doelstelling en vraagstelling ....................................................................................................... 5
Onderzoeksstrategie en -methodologie ....................................................................................... 5
Structuur ...................................................................................................................................... 7
De Vlaamse Kwestie ................................................................................................................... 8
1. HOOFDSTUK 1: Het Vlaamse theaterlandschap aan het Belgische westfront ‘14-‘18 ........ 10
1.1. Het soldatentooneel ......................................................................................................... 10
1.1.1. Stabilisering van het front ........................................................................................ 10
1.1.2. De soldatenrevue ...................................................................................................... 14
1.1.3. De Toneelboekerij ..................................................................................................... 19
1.2. Bondgenoot Engeland investeert in cultuur voor de Belgische soldaat .......................... 21
1.3. Theater in de fronthospitalen ........................................................................................... 25
1.3.1. Fronthospitaal l’Océan .............................................................................................. 27
1.3.2. Veldgasthuizen Beveren-aan-den-Yser en Cabour ................................................... 29
1.4. Conclusie ......................................................................................................................... 31
2. HOOFDSTUK 2: Het Vlaamsch Fronttoneel ........................................................................ 32
2.1. Oorsprong van het Vlaamsch Fronttoneel ....................................................................... 32
2.2. Oscar De Gruyter ............................................................................................................. 33
2.3. Wordingsgeschiedenis van het Vlaamsch Fronttoneel .................................................... 36
2.3.1. Marie Elisabeth Belpaire ........................................................................................... 37
2.3.2. Reactie van boven ..................................................................................................... 44
2.3.3. Waarom dat verschil? ............................................................................................... 47
2.4. Conclusie ......................................................................................................................... 54
3. HOOFDSTUK 3: Verwezenlijkingen van het Vlaamsch Fronttoneel ................................... 55
3.1. Inhoud .............................................................................................................................. 55
3.1.1. Warenar .................................................................................................................... 55
3.1.2. Freuleken .................................................................................................................. 56
3.1.3. Starkadd .................................................................................................................... 57
3.1.4. Het Belang van Ernst ................................................................................................ 58
3.2. Taal .................................................................................................................................. 60
3.3. Realiteitswaarde .............................................................................................................. 66
3.4. Conclusie ......................................................................................................................... 75
4. HOOFDSTUK 4: Betekenis en belang van het Vlaamsch Fronttoneel ................................. 76
4.1. Therapeutische werking ................................................................................................... 76
4.1.1. Tragedie .................................................................................................................... 77
4.1.2. Blijspelen .................................................................................................................. 78
4.2. Geloof en patriottisme ..................................................................................................... 79
4.3. Conclusie ......................................................................................................................... 83
5. HOOFDSTUK 5: Het einde nadert ........................................................................................ 85
5.1. Het grote eindoffensief .................................................................................................... 85
5.2. Het Vlaamsch Fronttoneel te Duitsland .......................................................................... 87
6. Besluit ..................................................................................................................................... 90
7. Epiloog .................................................................................................................................... 93
8. Bibliografie ............................................................................................................................. 95
INLEIDING

Honderd jaar Groote Oorlog

Honderd jaar geleden werd de hele wereld opgeschrikt door een verschikkelijke oorlog. Toen
in 1914 het eerste schot gelost werd, had niemand kunnen vermoeden in welke hel men voor
vier jaar lang terecht was gekomen. De spanningen tussen verschillende landen liepen voor de
uitbraak van de oorlog al reeds hoog
op. De lont werd steeds korter en het was wachten op de laatste vuursteek die het conflict
volledig zou doen ontaarden.
Die laatste druppel werd toegevoegd door Gavrilo Princip, de Bosnisch-Servische student die
de Oostenrijks-Hongaarse troonopvolger Franz Ferdinand samen met zijn vrouw op 28 juni
1914 in Serajewo doodschoot. De aanslag werd gezien als een nationalistische daad uit protest
tegen de annexcatie van Bosnië door Oostenrijk. Oostenrijk duidde Servië dan ook snel aan
als de schuldige van deze aanslag. Dit conflict tussen Oostenrijk-Hongarije en Servië reikte
door allianties en verdragen verder dan de eigen landsgrenzen. Rusland stond klaar voor zijn
bondgenoot Servië, terwijl Oostenrijk-Hongarije kon rekenen op de steun van het machtige
Duitse Rijk. 3 Samen met de steun van Rusland, kon Servië ook rekenen op Franse steun.4
Wanneer Oostenrijk-Hongarije op 28 juli 1914 uiteindelijk de oorlog aan Servië verklaarde5,
lag ons Belgenlandje tussen twee grootmachten in.6 Ook Duitsland begreep de belangrijke
ligging van het neutrale België. Duitsland stevende af op een tweefrontenoorlog. Via het
Schlieffenplan trachtten ze eerst Frankrijk te verrassen en uit te schakelen, om daarna alle
wapens op Rusland te richten. Maar om Frankrijk te kunnen verrassen moesten de Duitse
troepen via België trekken.7 Duitsland schotelt België een ultimatum voor, waarbij het land de
‘toestemming’ vraagt om door België te trekken. Duitsland vraagt bovendien om hun
doortocht niet als een vijandelijke daad te beschouwen. België verwierp het ultimatum op 4
augustus 1914 en bood weerstand op de inval van de Duitsers. Vanaf die dag was België in

3 Sophie De Schaepdrijver, De Groote Oorlog: Het Koninkrijk België Tijdens De Eerste Wereldoorlog
(Amsterdam: Atlas, 1997), 51-52.
4 J. Verseput, De Eerste Wereldoorlog (Bussum: Fibula-Van Dishoeck, 1972), 16.
5 Ibid., 15.
6 De Schaepdrijver, De Groote Oorlog, 45.
7 Ibid., 47.

  1
oorlog, vechtend voor hun eer en hun neutraliteit.8 Noch Frankrijk, noch Duitsland had veel
vertrouwen in het Belgische leger. Volgens Duitlsland zou het Belgische leger “aan de kant
van de weg de Duitse doortocht aangapen.”9 Door de inval in België kwam ook Engeland in
de oorlog terecht. Zij hadden immers de terugtrekking van de Duitse troepen uit België geeïst.
Wanneer Duitsland niet op deze eis inging, verklaarde Engeland de oorlog aan Duitsland.10
Tegen alle verwachtingen in beet Brave Little Belgium sterk van zich af. De Belgische
soldaten boden een sterke terugslag. Al snel zouden de geallieerden België komen bij te staan,
waardoor iedereen het geloof in een korte oorlog hoog hield. Maar wat een oorlog van korte
duur had moeten worden, sloeg om in een jarenlange stellingenoorlog. De bewegingen van de
eerste maanden kwamen tot stilstand en de soldaten groeven zich langs beide partijen rond
november 1914 in loopgraven in om er vier jaar lang te verblijven.11
Tussen 2014 en 2018 worden er onder de slagzin ‘100 jaar Groote Oorlog’ heel wat
optochten, herdenkingen en tentoonstellingen op poten gezet om deze verschrikkelijke
gebeurtenis te laten doorleven in het collectief geheugen. Daarnaast worden in vele
geschiedenisboeken ellenlange hoofdstukken gewijd aan de veldslagen, de politiek, de
veranderende economie en de erbarmelijke omstandigheden die de oorlog met zich mee
bracht. Wanneer men dus kennis wil vergaren over België tijdens de Eerste Wereldoorlog,
zijn er bronnen te over. Echter cultuur, en in het bijzonder theater, worden al te vaak
onderbelicht. Nochtans had het theater een sterk aandeel in de oorlog, zelfs in die
verschrikkelijke loopgraven.

8 Ibid., 60-61.

9 Henri Pirenne geciteerd in De Schaepdrijver, De Groote Oorlog, 50.
10 Verseput, De Eerste Wereldoorlog, 22-23.
11 Ibid., 30.

  2
Motivatie

De keuze voor een analyse van het Vlaamse theaterlandschap aan het Belgische westfront
tijdens de Eerste Wereldoorlog is een keuze die voortbouwt op mijn bachelorpaper. Voor mijn
bachelorpaper wou ik graag rond theater in conflictgebied werken. Daarbinnen wou ik kijken
welk belang het theater binnen die conflictsituatie had. Aangezien de Eerste Wereldoorlog
allomtegenwoordig was onder de slagzin ‘100 jaar Groote Oorlog’, sprak de keuze voor zich.
Persoonlijk vind ik het interessant om in te zoomen op een onderdeel van de oorlog die de
voorbije honderd jaar heel vaak onderbelicht gebleven is. Uit literatuuronderzoek is namelijk
gebleken dat er bitter weinig tot niets geschreven is over Belgisch theater aan het westfront.
De Britse theaterhistorici staan op dat vlak veel verder dan wij.
Er zijn wel een aantal Belgische werken die over het leven aan én achter het westfront in
België handelen, maar ook in die boeken is er weinig aandacht voor theater en performances.
Er zijn boeken zoals: ‘De Eerste Halte na de Hel’, een boek dat handelt over het Talbot House
in Poperinge waar Britse soldaten samen kwamen als ze vrijgesteld waren van hun dienst. Ze
gingen er om te bidden, te ontspannen en tot rust te komen. Er werden af en toe
avondvullende programma’s georganiseerd waarbij een theatergroep optrad, een muziekstuk
werd gespeeld of een lezing over Shakespeare werd gehouden.12 Ook het boek ‘1914-1918,
De oorlog achter het front’13 geeft hier en daar informatie over theater en performances
gebracht door soldaten. Daarnaast is er nog één heel belangrijk document, een catalogus die
handelt over kunst en het culturele leven aan de frontstreek in België. In deze catalogus van
de tentoonstelling ‘Stille getuigen 1914-1918, kunst en geestesleven in de frontstreek’14 zijn
er enkele pagina’s gewijd aan een uiteenzetting over theater aan het front. Verder is er ook een
programmatie in de catalogus opgenomen. Op die programmatie kan gezien worden welke
stukken, wanneer en ter welke gelegenheid gespeeld werden.15
Deze korte lijst duidt op de achterstallige kennis die in Vlaanderen aanwezig is over dit topic.
Desalniettemin kwam ik voor dit onderzoek in contact met verscheidene mensen waarbij een
grote vraag naar kennis en onderzoek omtrent dit onderwerp leefde.
Binnen mijn bachelorproef ‘Theater en de representatie van de gruwelijke realiteit van de
Eerste Wereldoorlog aan het westfront’ slaagde ik erin een korte schets te bieden van het

12 Jan Louagie en Katrien Nolf, De Eerste Halte na de Hel (S.l.: Lannoo, 2000).
13 Christiaan Depoorter, Stefaan Cossey en Willy Tillie, 1914-1918, De oorlog achter het front (Poperinge:
Kring voor Heemkunde “Aan de Schreve”, 2005).
14 Luc Schepens, Georges Gyselen en Luc Devliegher, Stille Getuigen, 1914-1918: Kunst En Geestesleven In De
Frontstreek (Brugge: Provincie West-Vlaanderen, 1964).
15 Ibid., 115-123.

  3
theaterlandschap aan het Belgische westfront. Hiervoor vertrok ik vanuit de Britse literatuur.
De wetenschap die ik daaruit putte, trachtte ik via archiefonderzoek toe te passen op het
Vlaamse veld. Zo werden de verschillende functies die het theater tijdens de Eerste
Wereldoorlog vervulde kort aangehaald en toegelicht met enkele Vlaamse voorbeelden.
Daarnaast zoomde ik in op drie specifieke casussen: drie theaterteksten geschreven door
auteurs die zich gedurende de oorlog in de loopgraven bevonden. Het ging om de theaterrevue
Ontploft en het blijspel Marraintjesliefde, beide van de hand van August Nobels. De derde
casus Lenore van de auteur Dirk Vansina is een tragedie.
Bij deze teksten was het vooral de uitdaging te kijken in hoeverre de gruwelijke realiteit van
de oorlog binnensijpelde in de inhoud van de theaterteksten. Om dit te achterhalen werden de
teksten via de handelingstheorie van Yuri Lotman ontleed. Dit werd gekoppeld aan de vraag
of theater al dan niet een helende werking kon vervullen voor de soldaten. Om deze vraag te
kunnen beantwoorden werd beroep gedaan op de termen katharsis en psychodrama.
Belangrijk zijn ook de thema’s waarover de teksten handelden en waarin de soldaten hoop
vonden: het geloof en het nationalisme.
Door de grote vraag naar kennis omtrent dit topic werd ik tijdens het schrijven van mijn
bachelorproef nog meer geprikkeld om dit onderzoeksveld verder uit te spitten. Het onderzoek
hier vertrekt echter wel vanuit een ander, en eerder geschiedkundig standpunt. Binnen dit
onderzoek probeer ik het theaterlandschap in Vlaanderen gedurende de Eerste Wereldoorlog
bloot te leggen. De korte schets die ik bood in mijn bachelorproef wil ik hier opentrekken.
De bronnen waaruit kennis geput werd zijn veelal artikels en getuigenissen die in
verscheidene archieven terug gevonden werden. Naast de boeken die ik hanteerde voor mijn
bachelorproef zijn er nog andere bronnen gehanteerd. Zo stoot ik op een belangrijke
getuigenis over het theater aan het westfront van de Vlaamse journalist Juul Filliaert: ‘Van
zijn hand’16. Daarnaast werden verschillende boeken over De Gruyter en Elisabeth Belpaire
geraadpleegd.

16 Juul Filliaert, Van zijn hand (Langemark: Drukkerij N.V. Vonksteen, 1990).

  4
Doelstelling en vraagstelling

Samengevat kan de onderzoeksvraag als volgt geformuleerd worden: “Hoe zag het Vlaamse
theaterlandschap eruit aan het Belgische westfront en welk belang vervulde dit theater?”
Om deze vraag te kunnen beantwoorden gaan we op zoek naar welke soorten theater gespeeld
werden, wie theater speelde, welke personen de drijvende krachten achter de theaterpraktijk
vormden en hoe deze theaterpraktijk zich ontplooide. Om het belang van het theater te kunnen
achterhalen wordt onderzocht welke betekenis het theater kende voor de soldaten. De
klemtoon ligt specifiek op het Vlaams theater en de Vlaamse soldaat.17
Aangezien het soldatentooneel18 in mijn bachelorproef uitvoerig aan bod kwam, wordt hier
hoofdzakelijk ingezet op het ontstaan en de verwezenlijkingen van het Vlaamsch
Fronttoneel.19
Via deze schets wens ik vooral de interesse op te wekken omtrent dit onderzoekstopic. Hierbij
wil ik voornamelijk op het belang van het theater tijdens de Eerste Wereldoorlog wijzen.
Daarnaast wens ik het onderzoek omtrent theater aan het front een stap vooruit te helpen.

Onderzoeksstrategie en -methodologie

Deze masterproef kon enkel en alleen tot stand komen door een intens archiefonderzoek. Het
archief neemt dus een prominente rol in binnen deze masterscriptie. Uiteindelijk kan de
gehanteerde werkwijze vergeleken worden met de werkmethode van een archeoloog.

“What archaeologists do is work with material traces, with evidence, in order to
create something – a meaning, a narrative, an image- which stands for the past in the
present.”20

Net zoals een archeoloog op zoek gaat naar materiële sporen, zocht ik allerlei mogelijke
bronnen in verschillende archieven. Dit was zeker en vast geen gemakkelijke opdracht. De
periode die in deze masterproef centraal staat, herleidde de wereld tot brokstukken. Het was

17 De benaming Vlaams-Waals bestond al in de volksmond, maar het Vlaams en Waals Gewest werden echter
pas in 1980 politiek erkend. Hier wordt de term Vlaams aangenomen om op de Nederlandstalige Belgen te
wijzen, dit is mogelijk aangezien ze zich zelf al als Vlaming benoemden.
18 Het soldatentooneel is de originele term. Aangezien de schrijfwijze niet meer strookt met de hedendaagse
spelling, wordt het woord cursief gedrukt.
19 Vlaamsch Fronttoneel staat cursief gedrukt wanneer het op de toneelgroep wil wijzen. Vlaams fronttoneel
wijst op het fenomeen van Vlaams theater aan het front.
20 Mike Pearson en Michael Shanks,Theatre / Archaeology (London: Routledge, 2001), 11.

  5
mijn taak om aan de hand van specifieke sporen enkele van die brokstukken opnieuw tot een
verhaal op te bouwen. Aan de hand van geschriften, getuigenissen, artikels, foto’s en boeken
wens ik een schets te kunnen bieden van het theaterlandschap aan het westfront. Bij het
archiefonderzoek werd ik echter geconfronteerd met enkele moeilijkheden. Zo was het
immers niet gemakkelijk om veel informatie omtrent dit onderzoekstopic te kunnen vergaren.
Hierdoor werd het noodzakelijk om veel verschillende archieven te contacteren en te
doorzoeken. Dit vormde natuurlijk ook een grote uitdaging, die ik maar al te graag aanging.
Zo kruisten het archief van het Vlaamsche Volkstooneel in het KADOC te Leuven, het archief
van het Letterenhuis te Antwerpen, het Flanders Fields Kenniscentrum te Ieper, het archief
van het Koninklijk Legermuseum te Brussel en Het Secretariaat van de Koning en Koningin
eveneens te Brussel, mijn pad. Daarenboven kon ik ook heel wat archiefmateriaal van
Universiteit Gent raadplegen.
Het resultaat van mijn opzoekingen valt te lezen in het verhaal dat ik op onderstaande
pagina’s geschreven heb. Het is echter wel belangrijk te vermelden dat sommige
aanknopingspunten in het verhaal suggestieve invullingen zijn. Het archief is namelijk een
heel dankbaar gegeven, maar we moeten realistisch zijn. En laat het net de realiteit zijn dat
niet alles –even goed- bewaard kan worden. Daarbovenop zijn veel waardevolle documenten
handgeschreven met pen, wat sommige documenten doorheen de tijd onleesbaar maakte.
Daarnaast werd ik tijdens mijn onderzoek verschillende keren geconfronteerd met
interpretatie, maar ook dat is een eigenschap en noodgedwongen onderdeel van de
archeologie: interpretative archeology.

“It designates a set of approaches to the ruined material past which foreground
interpretation, the ongoing process of making sense of what never was firm or certain.
This archaeology entertains no final and definitive account of the past as it was, but
fosters muttivocal and mutiple accounts: a creative but none the less cricial attention
and response to the interests, eneds and desires of different constituencies.”21

Na het archiefonderzoek onderwierp ik de archiefstukken aan een discoursanalyse. Binnen de
artikels en getuigennissen probeerde ik de elementen die op het belang van het theater wezen
uit de teksten te filteren. Hierbij lette ik specifiek op het taalgebruik binnen de verschillende
archiefstukken.

21 Ibid., xvii.

  6