Table Of ContentT.C.
BAŞBAKANLIK
DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı
Yayın Nu: 105
Defter-i Hâkânî Dizisi: XIII
75 NUMARALI
GELİBOLU LİVÂSI MUFASSAL
TAHRÎR DEFTERİ
( 925 / 1519 )
I
<Dizin ve Transkripsiyon>
ANKARA – 2009
Proje Yöneticisi
Doç. Dr. Yusuf SARINAY
Devlet Arşivleri Genel Müdürü
Proje Sorumluları
Doç. Dr. Mustafa BUDAK
Devlet Arşivleri Genel Müdür Yardımcısı
Dr. Önder BAYIR
Osmanlı Arşivi Daire Başkanı
Dr. Ahmet Zeki İZGÖER
Yayın İşleri Koordinatörü
Yayına Hazırlayanlar
Abdullah SİVRİDAĞ
Ahmet ÖZKILINÇ
Ali COŞKUN
Murat YÜZBAŞIOĞLU
Baskıya Hazırlama
Murat ŞENER
Salih DUTOĞLU
75 NUMARALI
GELİBOLU LİVÂSI MUFASSAL
TAHRÎR DEFTERİ
( 925 / 1519 )
I
<Dizin ve Transkripsiyon>
İ Ç İ N D E K İ L E R
İÇİNDEKİLER.............................................................................................................................................................................V
KISALTMALAR........................................................................................................................................................................VII
I. GİRİŞ..........................................................................................................................................................................................1
II. GELİBOLU LİVĀSINA AİT TAHRĪR DEFTERLERİ..........................................................................................................7
A. YARARLANILAN DEFTERLERDEKİ İDĀRĪ BİRİMLER............................................................................................7
B. GELİBOLU LİVĀSINA AİT DEFTERLER......................................................................................................................9
III. DİZİNLER..............................................................................................................................................................................11
A. KİŞİ VE CEMĀ‘AT ADLARI DİZİNİ..............................................................................................................................13
B. YER ADLARI DİZİNİ........................................................................................................................................................37
C. TERİMLER DİZİNİ...........................................................................................................................................................54
IV. 1519 TARİHİNDE GELİBOLU LİVĀSI HARİTASI...........................................................................................................65
V. 75 NUMARALI GELİBOLU LİVĀSI MUFASSAL TAHRĪR DEFTERİ: TRANSKRİPSİYON.........................................67
VI. 75 NUMARALI GELİBOLU LİVĀSI MUFASSAL TAHRĪR DEFTERİNİN FİHRİSTİ............................................217
V
KISALTMALAR
bk. : Bakınız
a.g.e. : Adı geçen eser
BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi
c. : Cāmi‘
Ç. : Çift
çf. : Çiftlik
cm. : Santimetre
çr. : Çayır
h. : Hacer
İB, AK : İstanbul Belediyesi, Atatürk Kitaplığı
k. : Karye
kl. : Kal‘a
kz. : Kazā
l. : Livā
m. : Mahalle
MAD : Maliyeden Müdevver Defterler
M.C.O. : Muallim Cevdet Ortaboy
md. : Mescid
mn. : Manastır
mz. : Mezra‘a
n. : Nāhiye
nf. : Nefs
nu. : Numara
s. : Sayfa
TD : Tahrir (Defter-i Hākānī) Defterleri
TDVİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
TK, KKA : Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Kuyūd-ı Kadīme Arşivi
v. : Varak
vb. : ve benzeri
vt. : Vilāyet
zm. : Zemīn
zv. : Zāviye
VII
G İ R İ Ş
Kurumumuzca Anadolu, Karaman, Rum, Diyar-ı vakıflar tahsis ettiği Bolayır'a 1357'de defnedilmiştir.
Bekr, Arab, Zülkadiriyye ve Rum-ili eyaletlerinin 13 Ağustos 1366'da Savoy Dükü Amedeo bir haçlı
filosu ile Gelibolu'yu alarak 14 Haziran 1367'de
“muhasebe-icmal” defterleri yayınlanmıştır. Anadolu
Bizans'a terketmiştir. Bu durum Osmanlılar'ın
ve Rum-ili eyaletlerine ait defterlerde Gelibolu livası
Balkanlarla olan bağını kesintiye uğrattıysa da
bulunmamaktadır. Bunun sebebi Gelibolu livasının
Bizans İmparatoru IV. Andronikos, I. Murad'ın ısrarlı
Osmanlı donanmasının başında bulunan kaptana
talebi sonucu kaleyi Osmanlılar'a bırakmıştır.
verilmesi dolayısıyla farklı statüde olmasından kay-
1376'daki bu ikinci fetihle Gelibolu kesin olarak
naklanabilir. XVI. yüzyılın başlarında timar siste-
Osmanlı hakimiyetine girmiştir. Burası Osmanlı
mine dahil olan Osmanlı coğrafyasının bütün bölge-
orduları için bir geçit yeri ve deniz üssü olarak önem
lerine ait verilerin tamamlanabilmesi için Gelibolu
kazanmıştır.
livasının TD 75 numaralı mufassal tahrir defterinin
yayını uygun görülmüştür.
Gelibolu fetihten sonra bir sancak ve sancak
merkezi olduğu gibi Rumeli'nin ilk Paşa sancağı
Gelibolu'nun Osmanlılar Tarafından Fethi olmuştur. Daha sonra bir denizcilik idare merkezi
olarak şöhret kazanmıştır. Osmanlı donanmasının
Gelibolu aynı adı taşıyan yarımadanın kuzey-
başındaki kaptan-ı derya burayı merkez edinmiştir.
doğu kesiminde Çanakkale Boğazı'nın kuzey giriş
Dolayısıyla kaptan-ı derya sancağı olarak da
kısmında, denize doğru uzanan bir yüksekliğin üze-
biliniyordu. Gelibolu sancağı kaptan-ı deryalara
rinde kurulmuştur. Şehrin ve yarımadanın adının
verildiği için müstakil bir yapı gösteriyordu. Fakat
“gemi şehri, güzel şehir” yahut “Galyalılar'ın şehri”
şeklen Rumeli beylerbeyiliğine tabi idi. Gelibolu
anlamındaki Kallipolus veya Gallipolis'ten geldiği
1533'te Hayreddin Paşa'nın kaptan-ı derya oluşu ve
belirtilir. Ancak bu adın menşei hakkında kesin bilgi
Cezayir-i Bahr-i Sefîd eyâletinin kuruluşundan sonra
yoktur. Şehir, XIV. yüzyılın başlarından itibaren bu
buranın merkez sancağı olmuştur1.
bölgeye yönelik akınlarda bulunan Türkmen beylik-
leri tarafından Gelibolu adıyla anılmıştır.
Gelibolu livası; “Yayınlanan Tahrir Defterinin
Muhtevası ve Özellikleri, Yerleşim ve İdarî Birimler,
Bizans İmparatorluğu'ndaki taht kavgaları
Nüfus ve Demografik Yapı, Liva'nın Ekonomik Du-
Osmanlılara Rumeli kapılarını açmıştır. Orhan Bey'in
rumu ve Gelir-Gider Kategorileri, Vakıflar ve Sosyal
oğlu Süleyman Paşa idaresindeki Osmanlı kuvvetleri
Müesseseler ile Yayın Sırasında Takip Edilen Usul”
İmparator Kantakuzenos'un müttefiki sıfatıyla 1352
başlıkları altında değerlendirilmiştir.
yılında Gelibolu yarımadasına gelmişlerdir. Bizans
kuvvetleriyle birlikte Sırp ve Bulgarlara karşı müca-
I-YAYINLANAN TAHRİR DEFTERİNİN
dele eden Süleyman Paşa'ya Çimbihisarı üs olarak
MUHTEVASI VE ÖZELLİKLERİ
verilmiştir. Bu bölge Osmanlılar için Rumeli'de bir
dayanak noktası oluşturmuştur. Daha sonra müstakil TD 75 numaralı mufassal tahrir defteri Hicrî
hareket etmeye başlayan Süleyman Paşa bir taraftan 925 tarihli olup 639 sayfadır. Defterin dış cilt
Trakya'ya, diğer taraftan Gelibolu yönüne akınlarda boyutları 42x16, varak boyutları 42,5x15, yazılı
bulunmuştur. Gelibolu abluka altına alınmıştır. kısım boyutları ise 31x9 cm.dir. Varakların kontrolü
Bizanslılar haraç vermek şartıyla Osmanlıları böl- için konulan reddadeler kısmen mevcuttur. Defter
geden uzaklaştırmaya çalışırken 2 Mart 1354'te mey- tamamıyla siyah çini mürekkeple yazılmıştır. Deftere
sonradan sayfa numarası verilmiştir. Bu gibi
dana gelen şiddetli deprem Gelibolu kalesi surlarının
defterlerde her idarî birimin yazımından sonra
yıkılmasına ve şehrin harap olmasına yol açmıştır.
bırakılması âdet olan boş sayfalar burada da vardır.
Halkın bir kısmı hayatını kaybederken, bir kısmı da
Toplam 51 adet numara verilmemiş boş sayfa bulun-
soğuk ve kıtlık yüzünden buradan kaçmıştır. Osman-
maktadır. Sayfa numarası verilmeyen boş sayfalar
lılar savunmasız ve boş şehri kolayca ele geçirmişlerdir.
tıpkıbasıma alınmamıştır.
Bu haberi duyan Süleyman Paşa Biga'dan buraya
gelerek kaleyi yeniden onartıp tahkim etmiştir. Ana-
Defterin dibacede belirtildiği gibi bölgenin
dolu'dan Türk nüfus getirilip şehre yerleştirildi.
tahriri Sultan Selim Han'nın emri ile görevlendirilen
tahrir emini Zaim İbrahim ile kâtib Hüsrev bin
Osmanlı hakimiyetinde Gelibolu, Trakya ve
Balkanlar'a yönelik akınlarda önemli bir harekat üssü
olmuştur. Süleyman Paşa, cami ve imaret yaptırıp
1 TDVİA, Gelibolu maddesi, cilt 14, s. 1-6.
1
Abdullah tarafından yapılmıştır. Tahrir 924 yılında II-YERLEŞİM VE İDARÎ BİRİMLER
tamamlanarak Sultan Selim Han'a Haleb'de arzedil-
GELİBOLU LİVASI
miştir. Kâtibin yazısı okunaklı, temiz ve berraktır.
Yayınlanan bu defterin 471. sayfasındaki ifadeden 1-Gelibolu Kazası
bölgenin bundan önceki tahririnin Kavaklu Bedrüddin
a-Gelibolu nahiyesi
tarafından yapıldığı anlaşılmaktadır.
b-Cinbi nahiyesi
Defterin fihristi (s. 2), Gelibolu Livası Reaya
c-Evreşil nahiyesi
Kanunnamesi (s. 3), İmroz Adası Reaya Kanunnamesi
(s. 4), Limnos Adası Reaya Kanunnamesi (s. 5), d-Karıyaya2 nahiyesi
Taşyoz Adası Reaya Kanunnamesi (s. 6), Semadirek
e-Eceovası nahiyesi
Adası Reaya Kanunnamesi (s. 7), dibace (s. 9),
Gelibolu livasındaki padişah hassları (s. 9-81), 2-Mıgalkara Kazası
mirliva hassları (s. 83-155), Gelibolu, Palokasrı ve
a-Mıgalkara nahiyesi
Kilidülbahr kaleleri mustahfız timarları (s. 157-279),
zeamet ve sipahi timarları (s. 281-366), evkaf ve b-Abrı3 nahiyesi
emlak (s. 367-564), müsellemler (s. 565-600) ve eşkünci
c-Harala nahiyesi
müsellemler (s. 601-637)'de yer almaktadır.
3-Keşan4 Kazası
Yayınladığımız 75 numaralı defterin son
4-Limnos Ceziresi Kazası
bölümü eksiktir. Bu eksiklik aynı tahrir sonuçlarına
göre hazırlanan TD 67 numaralı defterden anlaşıl-
ADALAR
maktadır. Bunu tamamlamak için TD 67 numaralı
defterin son 4 sayfasının transkribesi yapılarak a-Taşyoz ceziresi
indekslik isimler ilgili dizinlere italik olarak “TD
b-Semadirek ceziresi
67/…” şeklinde alınmıştır.
c-Limnos ceziresi
TD 67 numaralı defterin 152'nci sayfasındaki
d-İmroz ceziresi
ceman yekününde Gelibolu kazasındaki Karıyaya,
Eceovası ve Evreşeili nahiyelerindeki köylerde 345
KALELER
adet müsellem ocağı, 601 müsellem ve 610 yamak
a-Gelibolu kalesi
mevcuttur. Yine bu nahiyelerdeki köylerde 1.030
piyade ocağı, 1.302 piyade ve 1.278 yamak bulun- b-Kilidülbahr kalesi
maktadır. Yayınladığımız defterin 205-278'inci say-
c-Palokasrı kalesi
falarında kayıtlı olan piyadeler maktu 108 akçe vergi
vermekteydiler. Bu vergiler Kilidülbahr kalesi mus-
Gelibolu livası şehir ve kasaba merkezlerinde;
tahfızlarına timar kaydedilmiştir. TD 75 numaralı
Gelibolu'da 54 müslim, 6 gebran, Bolayır'da 6
defterin 565-600'üncü sayfalarında kayıtlı bulunan
müslim, Mıgalkara'da 34 müslim, 1 gebran, İmroz
müsellemler ise herhangi bir vergi vermezlerdi.
adası Palyanbolukalesi'nde 12 gebran ve Limnos adası
Bunun yerine yalı ve limanları beklerler, denizden
Palokasrı'nda 4 gebran mahallesi olmak üzere toplam
gelecek düşman gemilerini hisarlara ve köylere haber
94 müslim ve 17 gebran mahallesi mevcuttur. Ayrıca
verir, limanları temizler ve korurlardı. Müsellemlerin
Gelibolu şehir merkezinde 15 hane ve 2 mücerred
piyadelerden en önemli farkı atlı olmalarıydı.
Yahudi ve 2 hane Ermeni cemaati ile İmroz adası
Palyanbolukalesi Ayo Yani mahallesinde 2 hane ve 5
Yayınladığımız defterin 601-637'nci sayfa-
mücerredden oluşan müsliman cemaati vardır. Livada 4
larında Mıgalkara kazasındaki eşkünci müsellemler
kaza (Keşan'la birlikte), 8 nahiye, 4 ada (Taşyoz,
yani sefere iştirak edenler kayıtlıdır. 601'inci sayfada
Semadirek, Limnos, İmroz), 10 nefs (Galibolu,
“Ādet-i müsellemān, ber-mūceb-i kānūn-ı kadīm-i
Limanhisar, Kakirahkalesi, Yenihisar, Mıgalkara, Pal-
pādişāh-ı ‘ālem-penāh halledallāhu-mülkehu. Baş
yanbolukalesi, İskinidkalası, Kısalukalesi, Palokasrı
müsellemlü nevbetle eşer. Her kangısı eşerse hāsılı ol
ve Bolayır), 3 kale, 384 köy ve 24 mezraa mevcuttur.
alur ve baş müsellemler dahi ekdüğiniñ ‘öşrin birbirine
virürler ve ellişer akçe virü[r]ler ve yamak olanlar
2 BOA, TD 12, s. 91'de “Niyābet-i ‘Aliyü'd-dīn ki Karı-yaya dimekle
dahi ellişer akçe virürler ve ekdüğüniñ ‘öşrin dahi
ma‘rūfdur.” şeklindedir.
virürler. Şöyle ki müsellem yerinde eke. Gayrı sınur- 3 Aynı defter, s. 29.
da eken müselleme ‘öşr virmez yerlüsine virür” kaydı 4 Keşan kazasının bir bölümü TD 73 ve TD 77 numaralı Hicrî 925 tarihli
defterler ile TD 370 numaralı Hicrî 937 tarihli defterde Paşa livasına
mevcuttur. bağlı olarak geçmektedir.
2
