Economie als dienst aan het goede leven

180 Pages·2013·0.96 MB·Dutch

Christen Democratische Verkenningen
Winter 2013
Economie als dienst aan
het goede leven
Boom Tijdschriften

Inhoud
7 Ter introductie
Actualiteit
10 Dwars: Hans Goslinga en Eddy van Hijum
Het CDA verkwanselt het landsbelang voor eng partijbelang door niet
mee te doen aan het Herfstakkoord
14 Koen Vossen
Ook onfatsoen moet je soms doen: over het CDA en de oppositie
18 binnenhof buitenom: Geerten Boogaard
Uw grondrechten, onze toetsing
Economie als dienst aan het goede leven

22 Lans Bovenberg, Maarten Neuteboom & Paul Schenderling
De virtueuze cirkel: het verband tussen economie en cultuur
Economisch denken en menselijk gedrag
34 Marcel Poorthuis
Begeerte en bezit in de westerse traditie: tussen radicale afwijzing en
genieten
41 Gerrit Vis
De cultuureconomische betekenis van kloosters, steden en gilden:
toen en nu
49 Joost Hengstmengel
Ongelijkheid als grondslag van de economie
56 Ruben Bakker
De dominantie van de instrumentele rede
Christen Democratische Verkenningen | Winter 2013
inhoud
4
Economisch gedrag: invloed op staat en samenleving
64 Govert Buijs
Het wonderlijke, onbegrepen mysterie van de markt: over coöperatie als
kern van de economie
77 Phillip Blond
Over het moraliseren van de markt
88 Theo van de Klundert
Varianten van kapitalisme en technologische ontwikkeling
96 Jelle van Baardewijk
Een kleine geschiedenis van de (ver)vorming van bedrijfskundigen
Concurrentiekracht met behoud van cultuur
108 Erik Borgman & Thijs Caspers
Economie als dienst aan het goede leven
115 Teun Hardjono
Cultuur als productiefactor in organisaties
123 Eduard Kimman
De houdbaarheid van het kapitalisme
129 Theodore Roosevelt Malloch
Een nieuw pleidooi voor spaarzaamheid
137 Jeroen van der Vlugt
Een nieuw verdienmodel voor Nederland: de kracht van excellente
clusters en niches
144 Roel Beetsma & Jan Bouwens
Politieke cultuur frustreert langetermijnagenda voor de Nederlandse
economie
152 Hein Pieper
Rijnlands denken: nieuwe wegen voor de economie
159 Evert Jan Slootweg De actualiteit van Wilhelm Röpke
Christen Democratische Verkenningen | Winter 2013
inhoud
5
Boeken
166 Rien Fraanje
Bespreking van Robert & Edward Skidelsky
Hoeveel is genoeg? Geld en het verlangen naar een goed leven
170 Robert Prang
Bespreking van Ad Verbrugge
Staat van verwarring. Het offer van liefde
174 Gert Weerheim
Bespreking van Max Weber
De protestantse ethiek en de geest van het kapitalisme

Bezinning
179 Ramona Maramis • Muntgeld
180 Paul van Geest
Christen Democratische Verkenningen | Winter 2013

7
Ter introductie
Datgene waar we bang voor zijn, zegt vaak iets over de tijd waarin we
leven. Zo figureert in verschillende moderne films de robot als angstaanja-
gend toekomstbeeld; in The Matrix wordt de mens, zonder dat hij dat weet,
gevangengehouden in een technologisch systeem. Het is de angst voor een
onvrije, machinale leefwereld, zonder empathie, genegenheid, samenwer-
king en verantwoordelijkheid voor elkaar.
We vrezen het louter technische en rationele in onszelf. En toch is dat
precies wat in de politieke retoriek en het beleid centraal staat: we worden
daarin gereduceerd tot de rationele, functionele homo economicus. Het
begrotingstekort mag niet boven de heilige grens van drie procent komen,
en wat zegt de minister-president? ‘Ga eens die nieuwe auto kopen’, ‘Koop
dat nieuwe huis.’ Het is het liberale idee dat we ‘de markt’ haar werk moe-
ten laten doen: vrijheid en autonomie worden gepredikt, maar intussen
blijven we gevangen in de drang naar consumptie en ‘meer, meer, meer’.
Voor het kabinet van vvd en PvdA is de economie een koop-
krachtplaatje, een technisch kunstje om vraag en aanbod
goed te regelen. Burgers zijn slechts blinde krachten in
deze rekensom. Het is symptomatisch: de laatste de-
cennia zijn veel politici en economen, met de econo-
mische wind in de rug, het economisch systeem als
een opzichzelfstaande kracht gaan beschouwen.
* * *
In dit nummer van Christen Democratische Verken-
ningen wordt een poging gedaan om economie en
cultuur bijeen te brengen. Cultuur wordt dan ver-
staan als een veelheid van verhalen en praktijken
om het goede leven samen vorm te geven, of anders
gezegd: als de morele, sociale en institutionele orde-
ning van de samenleving. De premier ziet de consumptie-
economie als het goede leven zelf. De christendemocratie
heeft altijd gepleit voor een economie die in toom wordt gehouden
door een cultuur van matigheid en zelfbeheersing. In deze cdv wordt die
visie hernomen en net een beetje anders geïnterpreteerd. Ons uitgangs-
Christen Democratische Verkenningen | Winter 2013
ter introductie
8
punt is de economie als een vorm van cultuur, als een sociale praktijk om
het goede leven vorm te geven. Het voordeel daarvan is dat we de markteco-
nomie niet als intrinsiek slecht hoeven te zien, als iets waar waarden aan
toegevoegd dienen te worden, zoals een kok ingrediënten aan een gerecht
toevoegt om het te laten smaken. Dat is een heilloze weg. De marktecono-
mie biedt in zichzelf juist volop mogelijkheden om mensen tot hun recht
te laten komen, tot creativiteit aan te zetten en om allerlei vormen van sa-
menwerking te laten ontstaan. Hoogstens heeft het blinde kapitalisme, de
ideologie die stelt dat winstmaximalisatie alle sociale problemen oplost,
geleid tot perverse bijwerkingen, tot een economie waar het geld geen mid-
del meer is, maar een doel op zichzelf.
Dit cdv-nummer valt in drie delen uiteen. In het eerste deel, ‘Economisch
denken en menselijk gedrag’, wordt de vraag gesteld naar de relatie tus-
sen economisch denken en menselijk gedrag: in hoeverre ondermijnt of
versterkt het economisch denken burgerlijke deugden? Marcel Poorthuis
schetst vier uiteenlopende Bijbelse houdingen ten opzichte van bezit. Alle
vier geven ze de moderne mens stof tot nadenken. Gerrit Vis wijst op de
economisch-culturele betekenis van de middeleeuwse kloosters, steden en
gilden. Joost Hengstmengel laat zien hoe door de eeuwen heen tegen de rol
van ongelijkheid in het economisch verkeer is aangekeken. En Ruben Bakker
problematiseert de toenemende dominantie van de instrumentele rede.
In het tweede deel, ‘Economisch gedrag: invloed op staat en samenle-
ving’, gaat het om de vraag wat het economisch denken voor gevolgen heeft
voor de politieke en maatschappelijke instituties en wat nodig is aan insti-
tutionele tegenkracht om de economie ten volle het domein te laten zijn
van samenwerking en creativiteit. Govert Buijs betoogt dat de kern van de
economie gezocht moet worden in coöperatie of, zoals hij het noemt, ‘co-
creatie’: gezamenlijk maken mensen meer dan ieder afzonderlijk. Jelle van
Baardewijk maakt de balans op van een eeuw bedrijfskundestudie. Politici
hebben de economie gemaakt tot een vorm van toegepaste wiskunde; de
tragiek van de bedrijfskundestudie is precies hetzelfde, afgaande op de rol
van de bedrijfsethiek en de handboeken.
In het derde en laatste deel, ‘Concurrentiekracht met behoud van cul-
tuur’, staat de vraag centraal hoe culturele kracht en concurrentiekracht
samen kunnen gaan. Eduard Kimman onderbouwt de stelling dat kapita-
lisme verdedigbaar is zolang kapitalistische, op zelfhandhaving gerichte
organisaties maar elementen van buiten het kapitalisme laten meewegen
in hun beleid. Theodore Roosevelt Malloch houdt een pleidooi voor spaar-
zaamheid: die deugd maakt een economische langetermijnplanning
mogelijk, maar ook het opbouwen van families en liefdadigheidsinstel-
lingen. En Jeroen van der Vlugt stelt dat de economische groei bevorderd
kan worden door meer regionaal te denken: ook in een globale economie
Christen Democratische Verkenningen | Winter 2013
ter introductie
9
zijn lokaliteit en worteling van belang, zo leren de succesverhalen uit
binnen- en buitenland.
* * *
Oorspronkelijk betekende economie de kennis van het voeren van een
huishouden (oikos: huishouden, huis, gezin; nomos: wet). In het politiek
verbale geweld van koopkrachtplaatjes en cpb-modellen zouden we het
bijna gaan vergeten. In de christelijke en christendemocratische visie
wordt het huishouden bijeengehouden door zorgzame liefde, die de leden
van dit huishouden helpt om tot bloei te komen, zo brengen Erik Borgman
en Thijs Caspers in herinnering. Dat is het tegendeel van een economie die
zichzelf poneert als een aantal onveranderlijke wetmatigheden.
Gelukkig zijn er de laatste jaren verschillende hoopvolle stemmen op-
gegaan; er is reeds een tegenbeweging op gang gekomen. Tomáš Sedláček,
voormalig adviseur van Václav Havel, portretteert in zijn meeslepende
De economie van goed en kwaad de economie als een geheel van morele
verhalen en praktijken, waarin de vraag naar goed en kwaad steeds op-
nieuw wordt gesteld. Vanuit de kerk heeft paus Franciscus in zijn recent
uitgebrachte exhortatio over ‘De vreugde van het Evangelie’ een radicale,
bijna onpauselijke, oproep gedaan om de economie als een dienst aan het
goede leven op te vatten. Zijn dwarsige pleidooi (‘Nee tegen een economie
van uitsluiting’, ‘Nee tegen de nieuwe afgoderij van het geld’) moet niet
worden verstaan als een pleidooi voor het socialisme of zelfs het marxisme
– integendeel, de paus denkt helemaal vanuit de markteconomie en ver-
werpt die als zodanig niet –, maar als een poging de economie te verbinden
aan noties als menselijke waardigheid en het bonum commune. De leden
van het huishouden die worden uitgesloten, dwingen ons er opnieuw toe te
beseffen wat het is om werkelijk met elkaar een gemeenschap te vormen, in
coöperatie en ‘cocreatie’.
Zo’n economie vereist politici en christendemocraten die niet alleen
de hoe-vraag stellen, maar vooral de waarom-vraag. De hoe-vraag handelt
over geld, cijfers en statistieken. De waarom-vraag gaat over een integrale
verbinding tussen economie, samenleving en moraal, over waar het ook al
weer om begonnen was, de beginselen, waarden en overtuigingen, over,
kortom, het goede leven. Alleen zo komen handelwijzen die bij kunnen
dragen aan het floreren van de coöperatieve gemeenschap weer in zicht.
Pieter Jan Dijkman, hoofdredacteur van Christen Democratische Verkenningen
Christen Democratische Verkenningen | Winter 2013
10
Het CDA verkwanselt het landsbelang
voor eng partijbelang door niet mee te
doen aan het Herfstakkoord [1]
Ja, puinhopen die CDA, VVD en PvdA
hebben achtergelaten, moeten ze
samen wegwerken
door Hans Goslinga dernemers hun bedrijf niet van de grond en
kunnen bestaande ondernemingen niet in-
De auteur is politiek columnist van Trouw.
vesteren in vernieuwing. Deze narigheid, die
stagnatie en werkloosheid tot gevolg heeft,
valt alle drie de partijen in vrijwel gelijke
mate aan te rekenen. Geen van alle had de af-
gelopen decennia de moed om aan de hypo-
Natuurlijk is het een karikatuur dat de vvd theekrenteaftrek, de grote boosdoener, een
de partij van de markt is, de PvdA de partij einde te maken.
van de overheid en het cda de partij van de De Raad van State berekende in 2005, toen
samenleving. Alle drie de partijen hebben het kabinet-Balkenende ii regeerde, dat de
meegebouwd aan het Nederland zoals het er helft van alle woonuitgaven van het rijk te-
nu bij ligt, inclusief de problemen die de cri- rechtkwam bij de twintig procent hoogste
sis langer doen duren dan nodig was geweest. inkomens. De verzorgingsstaat diende dus
Van die problemen is de hypotheekschuld niet alleen de mensen in kwetsbare posities,
van ruim 600 miljard euro een van de groot- maar ook degenen die zich gemakkelijk zelf
ste. De schuld laat zien dat Nederland de kunnen redden. Je hoeft geen socialist te zijn
afgelopen decennia op te grote voet heeft om daarvan de onrechtvaardigheid te zien.
geleefd en nu met de gebakken peren zit: de Het is mooi dat het cda zich nu als ‘partij van
banken hebben onvoldoende ruimte voor de samenleving’ schaart achter initiatieven
kredietverlening, omdat zij de uitstaande van ondernemers om kredietverlening via
schuld steeds opnieuw moeten herfinan- coöperatieve verbanden (kredietunies) zelf
cieren. Daardoor krijgen beginnende on- te organiseren, buiten de banken om, maar
Christen Democratische Verkenningen | Winter 2013