Dramatik Bir Performans Türü Olarak Ta'ziye ve Antik Yunan Tiyatrosuyla Karşılaştırma Denemesi

131 Pages·2005·4.17 MB·Turkish

T. C.
İstanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Tiyatro Eleştirmenliği ve Dramaturji Anabilim Dalı
Yüksek Lisans tezi

“Dramatik Bir Performans Türü Olarak Ta'ziye
ve
Antik Yunan Tiyatrosuyla Karşılaştırma Denemesi”

Celal Mordeniz
2501010438

Tez Danışmanı:
Prof. Dr. Zeynep Sayın Balıkçıoğlu

İstanbul 2005
“Dramatik Bir Performans Türü Olarak Ta'ziye ve Antik Yunan Tiyatrosuyla
Karşılaştırma Denemesi” - Celal Mordeniz
Öz
Bu çalışmada İran'da 19. yüzyılın başında gelişmiş bir dramatik form olan Ta'ziye
araştırılmakta ve Antik Yunan tiyatrosunun bir formu olan tragedya ile benzeştiği ve
farklılaştığı noktalar sorgulanmaktadır. Bu amaçla öncelikle ta'ziyenin dayandığı
felsefi ve tarihi olgular ele alınmakta; ortaya çıkan resim Antik Yunan tragedyası ile
karşılaştırılmaktadır. Sonuç, ta'ziye ile tragedyanın farklı dramatik biçimler olmakla
birlikte belirdikleri ya da 'sahne aldıkları' anlar itibariyle benzeştikleri yönünde
olmuştur. Bu iki örnekten yola çıkarak; dramatik bir formun oluşabilmesi için, ona
hayat veren toplumun "mitolojiye sahip olması" ve insanın kendi eylemlerini ve
kaderini belirleyen güçlerden birisinin de kendisi olduğunu savlayan 'özgür irade'
kavramına aşina olması gerektiği söylenebilir.
“Ta'ziyah as a Form of Dramatic Performance and an Attempt for Comparison with
Greek Tragedy” by Celal Mordeniz
Abstract
This thesis aims to develop a thorough understanding of Ta'ziyah (a theatrical form
originated in Iran in 19th century) through a comparison with the ancient Greek
tragedy. For this purpose, the philosophical and historical phenomena that have
contributed to the birth of this form are analyzed, and the outcomes of this analysis
are juxtaposed to the ancient Greek Tragedy. The comparison showed that these
dramatical forms, despite all their differences, bear some similarities with respect to
their origins and the reasons for their survival. On the basis of these two examples,
we will argue that the formation of a dramatic form is possible on the condition that
the society that gives birth to it has a certain notion of what is "mythological", and
that human being conceives himself/herself as one of the forces that determines
his/her fate, i.e. that he/she has a certain acquantaince with the notion of "free will".
iii
ÖNSÖZ

Ta'ziye İslâm coğrafyasında doğup gelişmiş yegâne ciddi dramatik performans
örneğidir. İran’da gelişen bu drama türü halen bu ülkenin şehirlerinde ve kırsal
bölgelerinde canlı ve yaygın bir şekilde varlığını sürdürmektedir. İslâm'ın Şiî
mezhebiyle derin bağlara sahip olan bu dramatik performans türü, Şiilerin, Hz.
Muhammed’in torunu Hüseyin ve yanındaki 72 kişinin miladi. 680 yılında zamanın
Halifesi Yezid tarafından öldürülüşünü andıkları Muharrem ayının ilk on gününde
düzenlenen merasimlerde sergilenir. Öyle ki ta’ziye için İslâmi drama değil Şiî
draması demek daha doğru bir ifade olur. Ancak Şiî mezhebinin yaygın olduğu Irak,
Lübnan, Yemen ve Hindistan’ın bazı eyaletlerinde ta'ziye benzeri bir dramatik
performansın varlığından söz edilemediği ve böyle bir tür sadece İran toplumunda
doğup varlığını sürdürdüğü için, ta’ziyeyi İranî olarak da adlandırmak gerekir. Özetle
ta'ziye Şiî ve İranî bir drama türüdür.*
Ta'ziye hem batılı hem de Türkiyeli tiyatro araştırmacılarının yeterli ilgisini çekmiş
görünmemektedir. Özellikle Türkiye’deki tablo pek parlak değildir. Metin And’ın
yakın zamanda bir kitapta topladığı çalışmaları dışında nerdeyse tam bir ilgisizlik
hâkimdir. Oysa ta'ziye Türkiye’ye hem coğrafi hem de kültürel olarak çok uzak bir
mesafede değildir.
Ta'ziyeyi detaylı olarak inceledikten sonra onu Antik Yunan tragedyası ile
karşılaştırmayı denediğim bu çalışma bir giriş ve dört bölümden oluşmaktadır.
Girişte araştırmanın kaynakları ile metot ve amacı hakkında özet bilgiler vermeye
çalıştım. Birinci bölümde İslâm, Şiilik ve İran’ın antik dini olan Zerdüştlük üzerinde
durdum. İkinci bölümde ise ta'ziyenin kökenlerini araştırmaya çalıştım. İran içinden
ve dışından olan bu kökenleri ayrıca İslâm öncesi ve sonrası olarak ayırdım.
Antropologlar tarafından bir ‘drama’ ile de ilişkilendirilen Osiris, Tammuz, Adonis

* Türkiye’de son birkaç yıldır Şiiliğin bir kolu olan Caferilerin Halkalı’da düzenledikleri Âşûrâ
merasimlerinde ta’ziyeler sergilenmeye başlanmıştır.
iv
tanrılarının mitlerine ve bu tanrılar için düzenlenen ritüellere, İran’ın yerel mitlerine
ve ritüellerine, ve son olarak da Şiî yas törenlerine ve bunların tarihsel seyirlerine
göz attım. Üçüncü bölümü ta'ziyenin metin, oyunculuk, müzik, dekor-kostüm
kullanımı, seyircinin konumu, sahnenin yapısı gibi biçimsel özelliklerine ayırdım. Bu
bölümde oyunculuk bağlamında ‘temsil’ meselesini de tartışmaya çalıştım. Dördüncü
bölümde ise ta'ziyenin felsefi altyapısını oluşturan ‘özgür irade’ kavramını merkeze
alarak ta'ziye ile tragedyayı birbirlerine göre konumlandırmaya çalıştım. Ayrıca René
Girard’ın ‘ikame kurban’ tanımının Hüseyin’e uygulanabileceğini düşünerek bu
kavramı ta'ziye ve Hüseyin bağlamında tartışmaya çalıştım.
Başta danışman hocam Zeynep Sayın olmak üzere Tiyatro Eleştirmenliği ve
Dramaturji Bölümü öğretim görevlileri değerli hocalarım Dikmen Gürün, Hasibe
Kalkan Kocabay, Yavuz Pekman ve Kerem Karaboğa, bu çalışmada adlarını anarken
mutluluk duyacağım kişilerdir. Derslerinde beni düşünmediğim şeyleri düşünmeye
yönlendirdiler, daha da önemlisi hiç düşünmediğim şekilde düşünmeye zorladılar.
İlke Yiğit, bu çalışma sırasında tıkandığımı hissettiğim her an, zihin açıcı yorum ve
önerileriyle katkıda bulundu. Oğuz Arıcı ve Kerem Eksen Antik Yunan Tragedyası
ile ilgili yaptıkları yüksek lisans tez çalışmalarını benimle paylaştılar ve tartıştılar.
Erdem Şenocak, Merve Tanrıöver, Özlem Ersoy ve Seyyar Sahne ile İTÜ Mezunlar
Tiyatrosundan tiyatrocu arkadaşlarım manevi destekleri ile hep yanımda oldular.
Hepsine teşekkür ederim.
v
İçindekiler

ÖZ........................................................................................................................................................İİİ
ABSTRACT........................................................................................................................................İİİ
ÖNSÖZ................................................................................................................................................İV
İÇİNDEKİLER..................................................................................................................................Vİ
FOTOĞRAF LİSTESİ....................................................................................................................Vİİİ
KISALTMALAR LİSTESİ:..............................................................................................................İX
GİRİŞ....................................................................................................................................................1
1 TA'ZİYENİN TARİHSEL ARKA PLANI..........................................................................4
1.1 İSLÂM.....................................................................................................................................4
1.1.1 Ali.......................................................................................................................................5
1.1.2 Hüseyin...............................................................................................................................7
1.1.3 Kerbelâ................................................................................................................................9
1.2 ŞİA.........................................................................................................................................12
1.2.1 İmamet..............................................................................................................................14
1.2.2 Bâtın..................................................................................................................................15
1.3 İRAN......................................................................................................................................18
1.3.1 Zerdüştilik.........................................................................................................................18
2 TA’ZİYENİN KAYNAKLARI...........................................................................................21
2.1 İSLÂM ÖNCESİ İRAN KÖKENLİ KAYNAKLAR............................................................23
2.1.1 Şehname............................................................................................................................23
2.1.2 Yatgar-i Zariran (Zarir’in Hatırası)...................................................................................25
2.1.3 Siyâvûş..............................................................................................................................26
2.2 İSLÂM ÖNCESİ İRAN DIŞI KAYNAKLAR......................................................................29
2.2.1 Osiris.................................................................................................................................31
2.3 ARA SONUÇ:.......................................................................................................................33
2.4 İSLÂM SONRASI KAYNAKLAR.......................................................................................34
2.4.1 Muharrem (Âşûrâ) Yas Alayları.......................................................................................34
2.4.2 Hikâye Anlatıcıları............................................................................................................36
vi
3 TA'ZİYENİN YAPISAL ÖZELLİKLERİ........................................................................40
3.1 SAHNEYE ÇIKIŞI................................................................................................................40
3.2 METİN...................................................................................................................................41
3.3 TA'ZİYE ÜSTADI.................................................................................................................44
3.4 MÜZİK..................................................................................................................................45
3.5 OYUNCU VE SEYİRCİ........................................................................................................46
3.6 SAHNE..................................................................................................................................50
3.7 ZAMAN VE MEKAN...........................................................................................................51
3.8 DEKOR VE KOSTÜM..........................................................................................................52
3.9 KARŞITLIKLAR DRAMASI...............................................................................................53
4 TA'ZİYE VE TRAGEDYA.................................................................................................56
4.1 ÖZGÜR İRADE....................................................................................................................56
4.2 İBRAHİM VE TRAJİK EYLEM..........................................................................................59
4.3 ANTİGONE VE SEÇİM.......................................................................................................62
4.4 İKAME KURBAN YA DA KURUCU ŞİDDET..................................................................64
4.5 ÇATIŞMA.............................................................................................................................66
4.6 LAİKLEŞME.........................................................................................................................68
SONUÇ:..............................................................................................................................................70
EK I - FOTOĞRAFLAR:..................................................................................................................72
EK II - OYUN ÇEVİRİSİ:................................................................................................................81
KERBELA TRAJEDİSİ......................................................................................................................81
KAYNAKÇA:...................................................................................................................................117
vii
Fotoğraf Listesi
1. Hz. Fatma Ta’ziyesi el yazması sayfası...........................................................................................72
2. Hür Ta’ziyesi el yazması sayfası......................................................................................................73
3. Siyâvûş ’a ağıt yakanlar. Duvar resmi. Üstte, tabutta Siyâvûş görülüyor........................................74
4. Yas hacıları Mısır’da tanrı Amun’un kayığını taşıyorlar. Abidos yas alayı.....................................74
5. Rovzehani minberde Kerbelâ vakasından bölümler anlatıyor..........................................................75
6. 1800’lerde İran’da Muharrem yas alayı...........................................................................................75
7. Perdedâri..........................................................................................................................................76
8. Tahrandaki Takiye-i Devlet’te Hz. Abbas Ta’ziyesinden bir sahne (1869)......................................76
9. Kacar döneminde (1787-1925) bir ta’ziye grubu. Sağda, elinde beyaz kağıtları tutan Ta’ziye
Üstadı’dır.............................................................................................................................................77
10. Taşrada bir ta’ziye gösterisi (1860)................................................................................................77
11. Ta’ziye gösterisi.............................................................................................................................78
12. Ali Ekber Ta’ziyesi. Annesi bir erkek oyuncu tarafından oynanıyor.............................................78
13. Ali Ekber Ta’ziyesi. Kaptaki su Fırat Nehrini sembolize ediyor....................................................78
14. İranlı sinemacı Abbas Kiarustemi’nin Roma’da sergilenen Ta’ziye enstalasyonu’nun afişi.........79
15. Kiarustemi’nin Ta’ziye’sinden bir sahne........................................................................................79
16. Hüseyin’in oğlu Ali Askar oklanarak öldürülüyor.........................................................................80
17. Kacar dönemi ta’ziye oyuncusu, Hz. Abbas rolünde.....................................................................80
18. Modern ta'ziye oyuncusu: Hz.Abbas’ın Şehadeti Ta’ziyesi. 1997.................................................80

viii
Kısaltmalar Listesi:
a.e. :Aynı eser
a.g.e. :Adı geçen eser.
(a.s.) :Aleyhi’s-Selam
b. :ibn, bin
Bkz. :Bakınız
c. :Cilt
d. :doğumu
Çev. :Çeviren
Ed. :Edited
h. :Hicri
Hz. :Hazreti
M.Ö. :Milattan Önce
M.S. :Milattan Sonra
s. :Sayfa
vol. :Volume
y.t.y. :Yayın tarihi yok
y.y.y. :Yayın yeri yok
Yay. :Yayınları
ix
GİRİŞ
Ta'ziye ile ilgili asıl kaynaklar
Bu araştırmada en çok başvurduğum kaynaklardan biri Peter J. Chelkowski’nin
editörlüğünde yayınlanmış olan Ta’ziyeh Ritual and Drama in Iran başlıklı
kitaptır. Bu derlemede, çoğu 1976 yılında Şiraz Festivalinde düzenlenen ta'ziye
konulu bir konferansta sunulan ve ta’ziyeyi geniş bir çerçeve içinde ele alan 19
makale vardır. Bu eser ta'ziye ile ilgili olarak yayınlanmış en geniş kapsamlı eserdir
ve Ta'ziye ile ilgili daha sonra yapılmış birçok çalışmaya kaynaklık etmiştir.
Ta'ziyeyi konu alan en yeni kaynak kitap Jamshid Malekpour’un The Islamic
Drama: Ta’ziyah adlı kitabıdır. Bu kitap, gerek verdiği detaylı bilgiler ve gerekse
kapsamı dolayısıyla önemli bir başvuru kaynağıdır. Çalışmada faydalandığım
kaynaklar arasında bu eser önemli bir yer tutmuştur.
Mehdi Forough’un 1952 yılında Columbia Üniversitesinde yükseklisans tezi olarak
sunduğu ve daha sonra İran Kültür bakanlığı tarafından kitap olarak basılan A
Comparative Study of Abraham’s Sacrifice in Persian Passion Plays and
Western Mystery Plays adlı çalışması da türünün ilk örneği olması dolayısıyla
önemlidir. Bu çalışmadan önce ta'ziye ile ilgili basılan yazıların hemen hepsi
gezginlerin ya da İran’da elçilik yapan yabancıların gözlemlerinden ibarettir. İlk kez
Mehdi Forough bu gözlemlerden ve kendi gözlemlerinden yola çıkarak akademik bir
çalışmaya imza atmıştır.
Amerikalı antropolog William O. Beeman, Culture, Performance and
Communication in Iran adlı çalışmasında, İran Kültürünü ve İran İslâm Devrimini
ta'ziye ve performans sanatları çerçevesinde ele alır.
Türkçede yayımlanmış ta'ziye ile ilgili tek çalışma olan Metin And’ın Ritüelden
Drama Kerbelâ-Muharrem-Ta'ziye başlıklı kitabı uzun yıllara dayanan bir
araştırmanın ve birikimin eseridir. Kitap, konuyu hiç bilmeyenlere olduğu kadar
konu ile ilgili araştırmacılara da kaynaklık edebilecek denli katmanlı bir yapıttır. Bu
eser de çalışmamda önemli bir yer tuttu.
1
Diğer Kaynaklar
Özellikle İslâm ve Şiilik üzerine kaynakların bolluğu beraberinde kaynak seçme
sorununu da getirdi. Sonuçta, Seyyid Hüseyin Nasr’ın eserleri ile önemli Şiî
âlimlerden Allame Tabatabai’nin İslâm’da Şia adlı kitabı ve Henry Corbin’in iki
ciltlik İslâm Felsefesi Tarihi çalışması Şiilik ve İslâmla ilgili temel kaynaklarım
oldu diyebilirim. Ayrıca Mazlum Uyar’ın Şiî Ulemanın Otoritesinin Temelleri adlı
çalışmasından faydalandım.
Trajedi ve Antik Yunanla ilgili olarak ise J. P. Vernant’ın Antik Yunan
Düşüncesinin Temelleri kitabını ve aynı yazarın Pierre Vidal-Naquet ile beraber
yazdığı Myth and Tragedy adlı çalışmasını esas aldım. René Girard’ın Türkçeye
2003 yılında çevrilen 1972 tarihli Şiddet ve Kutsal adlı çalışması ta'ziyenin baş
kahramanı Hüseyin’i ve tragedyaları farklı bir gözle görmemi sağladı diyebilirim.
Araştırmam sırasında ne yazık ki tam bir ta'ziye metninin çevirisine ulaşamadım.
Ulaşabildiğim Farsça metinleri de Türkçeye çevirme olanağım olamadı. Sir Lewis
Pelly’nin derlediği ve İngilizce olarak iki cilt bastırdığı ta'ziye metinleri içeren
kitabın baskısı bulunamadığından, İngilizce çevirilere de ulaşamadım. Ancak bu
durum bu çalışma için büyük bir engel oluşturmadı. Çünkü birçok kaynakta
ta’ziyelerden İngilizce veya Türkçe pasajlar ve özetler bulmak mümkün oldu. Ayrıca
bu çalışma bir metin incelemesine girişmediğinden ta'ziye metinlerine ulaşmak bir
zorunluluk olmadı. İnternetten erişebildiğim Amina Inloes’un, klasik oyun formunda
İngilizce yazdığı The Tragedy of Karbala adlı oyununun Türkçe çevirisini,
çalışmanın Ekler kısmına koydum. Bu oyun ta'ziye temalarıyla hemen hemen aynı
temaya sahiptir. Repliklerin ve sahnelerin tamamı ta’ziyelerle benzerdir.
Çalışmanın Amacı ve Metodu
Araştırmanın öncelikli amacı ta'ziyenin ne tür bir dramatik form olduğunu açığa
çıkarmak, daha sonra bu türü Antik Yunan tragedyasına göre konumlandırmaya
çalışmaktır. Bu sebeple çalışmamın ilk üç bölümünü ta'ziye ile ilgili konulara
ayırdım. Sadece dördüncü ve son bölümde ağırlıklı olarak tragedya ile
2