De weg naar het binnenland. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1700-1800: de Zuidelijke Nederlanden

368 Pages·2017·5.008 MB·Dutch

by  Tom Verschaffel

De weg naar het binnenland. Geschiedenis van
de Nederlandse literatuur 1700-1800: de
Zuidelijke Nederlanden
Tom Verschaffel
bron
TomVerschaffel,Dewegnaarhetbinnenland.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur
1700-1800:deZuidelijkeNederlanden.BertBakker,Amsterdam2017
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/vers059wegn01_01/colofon.php
Letop:werkendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnenauteursrechtelijkbeschermd
zijn.
9
Inleidingaant.
EengeschiedenisvandeNederlandseliteratuurindeZuidelijkeNederlandeninde
achttiendeeeuw:hetlijkteengeschiedeniszondervoorwerp,eninzekerezinishet
datook.Weiniglezerszullenzichspontaanauteursoftekstenvoordegeestkunnen
halendieindezegeschiedenisthuishoren.Geenauteursoftekstenuitde
Zuid-Nederlandseachttiendeeeuwhebbeneenplaatsgekregenindecanonvande
Nederlandseletterkunde.Zelfsinde‘dynamischecanonvandeNederlandstalige
literatuurvanuitVlaamsperspectief’,dieindezomervan2015,onderimpulsvan
deKoninklijkeAcademievoorNederlandseTaal-enLetterkundeenhetVlaams
FondsvoordeLetteren,werdsamengesteld,isgeenZuid-Nederlandswerkuitde
achttiendeeeuwtebespeuren.
Erisindezeperiodegeschrevenengepubliceerd,maarslechtsweinigdaarvan
heeftdeaandachtvandeliteratuurhistoricigetrokken.Indeliteratuurgeschiedenissen
uitdenegentiendeendetwintigsteeeuwwordenmeestalnietveelwoordenaande
achttiendeeeuwinhetZuidenvuilgemaakt.Indebeknopteoverzichtenkrijgtdeze
eeuwüberhauptnietveelaandacht,enblijfthetZuidendaarbijhelemaalonvermeld.
DatgeldtnietalleenvoordegeschiedenissendieinhetNoordenwordengeschreven,
ookdeVlaamseliteratuurhistoricienhandboekenschrijverszijnopditpuntbehoorlijk
stilgebleven.Enalseralietswordtgezegd,danishetomvasttestellendaterniet
veeltemeldenvalteninhetbestegevalomteverklarenwaaromdatzois.Ineen
BeknoptegeschiedenisderNederlandscheletterkunde,eenVlaamsschoolhandboek
(metbloemlezing)waarvantussen1901en1933eenzeventaleditieszijnverschenen,
wordtdeevolutievandezuidelijkeletterkundeindezeventiendeendeachttiende
eeuwbeschrevenalseenperiodevan‘gestadigelangdurigeverkwijning’.Dieheeft
ertoegeleiddatdeletterkundeer‘ineenzandig-dorSaharakwamtestaan,dathaar
slechtsopenkeleplekjeseenschraallommerigeoasebood’.Hetvervalwordtgeweten
aandepolitiekeomstandighedenendeoorlogendieindeZuidelijkeNederlanden
hebbengewoed.OnderinvloeddaarvanzijndeintellectuelekrachtennaarhetNoorden
getrokken,waarnadebeoefening
TomVerschaffel,Dewegnaarhetbinnenland.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1700-1800:deZuidelijkeNederlanden
10
vandeNederlandseletterkundeinhetZuideninhandenbleefvanderederijkers.
Hunwerkwasnietsanders,aldusdeauteursvanhethandboek,dan‘handig
knutselwerkenhardgerijmel’enhuninvloedwas‘doodendvoordelitterairekunst’.
Zezienhierinduseenlangdurigeneergang.Indezeventiendeeeuwginghetal
dramatischachteruit,enindeachttiendeeeuwwerddebodembereikt.Pasinde
negentiendeeeuwzoueeneindekomenaanwatCornelisGerritNicolaasdeVooys
enGarmtStuivelingineenander(Noord-Nederlands)schoolboek,huntalrijkemalen
herdrukteHistorischeschetsvandeNederlandseletterkunde,omschrijvenals‘bijna
tweeeeuwenvanonbeduidendheid’.
Indegrote,meerdeligegeschiedenissenvandeNederlandseletterkundewordt
uiteraardmeergezegd,maardeteneurisvaakdezelfde.BijJanteWinkel(1847-1927)
heethetdathetindeachttiendeeeuwindeZuidelijkeNederlanden‘metdeletteren
treuriggeschapen’en‘droeviggesteld’was.GerritKalff(1856-1923)steltvastdat
er‘hetgenieafwezigenhettalentschaarsch’was.Datwasreedszoindezeventiende
eeuwenindeachttiendeblevendeZuidelijkeNederlanden‘instoffelijk,geestelijk
enzedelijkopzichtevenachterlijk’enwaserindeletterkunde‘tenauwernoodeen
enkelgroenplekjetezientemiddenderalgemeenedorheid’.GerardKnuvelder
(1902-1982)iswatminderbeeldrijkinzijnbeschrijving,maarookvoorhemheeft
deachttiendeeeuwinhetZuiden‘weinigproduktenvanbetekenisopgeleverd’,al
bespeurthijaanheteindevandeeeuwenige‘nieuwereopvattingen’,waarmeeeen
aantalauteurszichgeleidelijkuitde‘traditionelebeschouwingen’losmaken.Deze
literatuurhistoricinoemenwelenkelenamen,gevenhierendaareenspaarzaam
compliment.Datbetreftdaneenauteurdiealsuitzonderingderegelbevestigt,een
enkelingdie(eenkleinbeetje)bovenzijntijdgenotenuitsteekt.Bovendiengaathet
daarbijmeestalomschrijversdieinhetbeginvandeachttiendeeeuwnogwelleven
(ensomsnogactiefzijn),maartochvooraldezeventiendeeeuwvertegenwoordigen.
DemeestgeciteerdenaamindatverbandisdievanMichieldeSwaen(1654-1707),
diewe,aldusTeWinkel,‘metvollerechtmogenplaatsenaanhethoofdder
Zuidnederlandschedichtersvandeachttiendeeeuw,nietalleenomdathijdieeeuw
opent,maarookomdaterindieeeuwnahemniemandisopgestaan,diehemovertrof’.
Kalff,alweerscherper,wilDeSwaenzelfsnietrangschikken‘onderdeNederlandsche
dichtersvanbeteekenis’.Hijschrijftzijn‘bescheidenplaatsinonzeletterkunde’
slechtstoeaanzijnrolals‘voorpostvanhetNederlandsch,dieineenuithoekvan
onstaalgebiedonzetaalvoorhetlaatstheeftdoenhooreninhaarzuiverheid,ineen
deelvanhaarrijkdomenkracht’.InelkgevalwashetookvolgensKalffnaDeSwaen
afgelopen.IndetweedeligegeschiedenisvanhetNederlandsetoneeldieJacobAdolf
Worp(1851-1917)inhetbeginvandetwintigsteeeuwlaatverschijnen,wordenaan
hetachttiende-eeuwseZuidenamperenkelebladzijden
TomVerschaffel,Dewegnaarhetbinnenland.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1700-1800:deZuidelijkeNederlanden
11
besteed.Vanhetoverwegendreligieustheatervandezeperiodeis‘heelveelverloren
gegaan’,aldusdeauteur,wat,zovoegthijeraantoe,‘geenonoverkomelijkeramp
schijnt’.EnJanFransCammaert(1699-1780)isnietalleendemeestproductieve
toneelauteurvanzijntijd,maartevens‘vanalleNederlandschschrijvendedramatische
dichtersdebrutaalsteletterdief’.
Hetbeeldvanleegteendorheid,envanverval,zowelkwantitatiefalskwalitatief,
wordtdoorzowatalleliteratuurhistoricigedeeldenlijktdoordeachttiende-eeuwse
auteurszelftewordengevoedenbevestigd.AlsdeBrugsepriesterenrederijkerJan
PietervanMale(1681-1735)inzijnOntledingendeverdedigingvandeedeleende
reden-rijckekonstederpoëzye(1724)hetletterkundigelandschapvanzijntijd
overschouwt,stelthijvastdathetmetdedichtkunstinhetNoordenbeterisgesteld
daninhetZuiden.Hijgeefthetruiterlijktoe:indeRepubliekzijnveelmeerschrijvers
actief,diebovendien‘onsalwijdover-treffen’methunmaniervanschrijven,‘zoo
indeschickingdermate,alsbeneerstigdezuyverheydvanTaele’.Andersdaninhet
NoordenzijnerinhetZuidenmaarweinigen‘diehetlustdekonst-werckentelesen’.
Erzijncriticinochenthousiastendiededichterskunnenstimulerenofhunleren
slechtsmethetbestetevredentezijn.Daaromzijnermaarweinigendieinstaatzijn
‘ietsuytnemendeteaerbeyden’ennogminderdie‘ietsaendekonstenwillen
toe-leggen’,aldusnogVanMale.Indeloopvandeeeuwhebbenwelmeer
Zuid-Nederlandersdeverfransingvanhetmaatschappelijkelevenendeverwaarlozing
vanhetNederlandsaangeklaagdendestaatvandeNederlandstaligeletterkunde
betreurd.Aanheteindevandeeeuw,indeFransetijd,verzuchtdeBrugseuitgever
JosephBogaertinzijnBrugscheGazette(op10augustus1795)datheteenschande
is‘vooronsvaderland,vooralleonzelandgenooten’datzehunmoedertaal
verwaarlozenen‘zooweyniggevoordertzyninhunneeygeletterkunde’.Deze
klachtenmogendanaldooreenalgemenecultuurkritiekzijningegevenofeen
retorischmiddelzijngeweestomeenpleidooivoorhetNederlandsalscultuurtaal
krachtbijtezetten,zezijninelkgevalnietinstaatgeweestomdeliteraireproductie
vandezeperiodebijlaterelezersenonderzoekersaanteprijzen.AlsPrudensvan
Duysein1846eenblikwerptophetVlaanderenvandevoorgaandeeeuw,velthij
eenvernietigendoordeel.‘Taelkundewaserbitterweinig,letterkundewaerlykniet
veel,’zostelthijvast.Enwaterwas,wasvanslechtekwaliteit.Hettoneel‘kroop
nogaltydinhetspoorderFranschenofbleefvryonbeschaefd’enophetvlakvan
dedichtkunstwerdvooralgelegenheidswerkgeproduceerd,door‘poëtenopkrukken
enstelten’.
TomVerschaffel,Dewegnaarhetbinnenland.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1700-1800:deZuidelijkeNederlanden
12
Eenzaam in de woestijn
DatdeZuid-Nederlandseliteratuurhistoricizichnietmassaalophunachttiendeeeuw
hebbengestort,isdanooknietverwonderlijk.Opeenbraaklandvaltnueenmaalniet
veelteoogsten.Datbetekentuiteraardnietdatniemandopverkenningisgetrokken.
Erzijn,somsinhetkadervanlokaalonderzoek,weldegelijkbijdragengewijdaan
Zuid-Nederlandseletterkundigenvandeachttiendeeeuw.Meestalzijnzijhetwerk
vanonderzoekersdiegespecialiseerdzijnindeliteratuurvaneenbelendendeeeuw
ofineenanderaspectvandeachttiende-eeuwsecultuur.Dezestudieszijnmeestal
beperkt,alshetresultaatvaneenuitstapjeofeenafgeleidevaneenonderzoekwaarvan
hetzwaartepunteldersligt.Zegetuigenzeldenvaneenbezielingvoordeletterkunde
vandezeperiodeenleideninderegeldanookniettoteenfundamentelebijstelling
vanhetbekendebeeld,veeleerjuisttoteenbevestigingdaarvan.Alsbijvoorbeeld
EdwardRombautsin1959meteenbiografischebijdrage‘denagedachteniswileren’
vanWillemVerhoeven(1738-1809),danconcludeerthijtochdatdezeMechelse
auteur‘geenszinsbehoorttotdetopfigurenvanonze18deeeuw’.En,zovoegthij
ertenovervloedeaantoe:‘Diezijnertrouwensnietindeingeestelijkopzichtzo
slechtbedeeldeOostenrijkseNederlanden.’Alszelfsdeauteursdieerwelover
schrijvenhetzeggen,waaromzouiemandzichdanopdeze‘schraletijd’toeleggen?
Tochheeftéénliteratuurhistoricus-slechtséén-erzijnlevenenzijn
wetenschappelijkecarrièreaangewijd:Jozef(ofJos)Smeyers(1926-2009).Die
schreefeenlicentiaatsverhandeling(1949)endaarnaookeenproefschrift(1958,
publicatie1959),beideindeGermaansefilologie,overhet‘Vlaamstaal-en
volksbewustzijninhetZuidnederlandsgeesteslevenvande18deeeuw’.Dezestudies
vormdenhetbeginvaneengrotestroombijdragen,overtalrijkeaspectenvanen
figurenuitdeculturelegeschiedenisvandeOostenrijkseNederlanden.Smeyers
groeideuittotdeautoriteitopditgebied.Decennialangnamhijinalgemene
overzichtenencollectievestudiesmetbetrekkingtothetachttiende-eeuwseBelgië
debijdragenoverhetNederlandstaligecultureleenliterairelevenvoorzijnrekening.
Hoewelhetperspectiefvanzijnonderzoekaanvankelijkveeleercultuurhistorisch
danliterair-historischwas,washijtochdeenigediezich,misschienenigszins
noodgedwongen,opdeZuid-Nederlandseletterkundevandeachttiendeeeuw
toelegde.ToenindemeerdeligeencollectieveGeschiedenisvandeletterkundeder
Nederlanden(1939-1975)eendeelaandeachttiendeeeuwmoestwordengewijd,
washetSmeyersdiedaarinhetZuidenvoorzijnrekeningnam.Zijnoverzicht,dat
samenmethetstukvanHermineJ.Vieu-Kuikoverdeachttiende-eeuwseletterkunde
inhetNoordenhetzesdedeel(1975)vandereeksvormt,isnogsteedsdemeest
uitgebreidebehandelingvanhetonderwerp.
TomVerschaffel,Dewegnaarhetbinnenland.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1700-1800:deZuidelijkeNederlanden
13
InhetvoorwoordtotzijnaandeelwasSmeyersbescheiden.Veeleerdan‘eenwellicht
voorbarigesynthese’heefthijslechts‘inkaartgebrachteverkenningen’willenbieden
‘opeennoggedeeltelijkonontgonnen(enookweleensdor)terrein’.Hetboekzou,
zowaarschuwdehijdelezer,‘meervragenensuggestiesbevattendanantwoorden
geven’en‘herhaaldelijkmateriëleenconcretegegevensstellenindeplaatsvanstrikt
literairewaardebepalingen’.Erwasnogveelmeeronderzoeknodigomtoteenechte
synthesetekunnenkomen.Deambitiesvanhetoverzichtwarenbeperkt,maartoch
zouhetbijdragen,zohooptedeauteur,aan‘eengeleidelijke(zijhetookrelatieve)
herwaarderingvaneenliterairtijdperkdattotnogtoealtezeerweggedruktzattussen
eenrijkverleden,waaraanhetdeherinneringtrouwbewarenbleef,eneenperiode
vanvernieuwdebloei,die,althansvooreengedeelte,haarwortelsindeze18deeeuw
heeftgehad’.Eeneerherstel,manontroppo.
DatSmeyersmetzijntalrijkestudieshetbeeldvandeZuid-Nederlandseachttiende
eeuwalseentijdvanonbeduidendheidheeftwillenbijstellen,isduidelijk.Met
vasthoudendheidheefthijdaarvoordriestrategieënontwikkeld.Deeerstestond
centraalinzijnproefschriftenzijnanderevroegewerk.Daarinbeschreefhijniet
alleendeverfransingendevoordeontwikkelingvaneenNederlandstaligeletterkunde
ongunstigeomstandigheden,maarwildehijvooralookaantonendaterinde
Zuid-Nederlandseachttiendeeeuwweldegelijk(veel)mensenzijngeweestdiezich
vanhet‘verval’bewustwarenenzichvoorhetherstelhebbeningezet.Zijhebben
debasisgelegdvoordevernieuwingendeherlevingdiezichlater,indenegentiende
eeuw,zouvoordoen.IndatkaderpastdetoekenningvaneenhoofdrolaanJanBaptist
ChrysostomusVerlooy(1746-1797).DiensVerhandelingopd'onachtdermoederlyke
taelindeNederlanden(1788)geldtalshetkrachtigste,meestexplicieteen
invloedrijkepleidooivoorhetNederlandsalscultuurtaaluitdezeperiode.Omdie
redenstaatVerlooysomsookalsdebelangrijksteletterkundigevandeachttiende
eeuwteboekenlaatmenzelfs,zoalsRenéLissensdeedinzijnDeVlaamse
letterkundevan1780totheden(1953),deVlaamseliteratuurzowatmethembeginnen.
HetiskenmerkendvoordemanierwaaropdeVlaamseBewegingmetdezeerfenis
omgaat.Dewaardevandeletterkundewordthelemaalafhankelijkgemaaktvanen
zelfsvereenzelvigdmethetstatuutvanhetNederlandsindebetreffendeperiode.
Wiezichdaarindeachttiendeeeuwvoorheeftingezet,krijgtdeerkenningende
eereenvoorlopertezijn.Dekeerzijdevandemedailleisdatwataandeze‘herleving’
voorafgaat,als‘nogniet’wordtafgedaanennaardevergeetputvandegeschiedenis
wordtverwezen.Hetiseennormatievebenadering:debloeivandeNederlandse
letterkundeindeZuidelijkeNederlandeniseenideaaleneendoel,enhetuitblijven
vandezebloeiisbetreurenswaardig.DebeperkingvandeNederlandstaligheidmaakt
vandeOostenrijkseNederlandeneenlandinverval.
TomVerschaffel,Dewegnaarhetbinnenland.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1700-1800:deZuidelijkeNederlanden
14
EentweedelijndieinveelvanSmeyers'laterewerkcentraalstaat,isdeaandacht
voordeVerlichting.Ineenhelereekspublicatiesheefthijaangetoonddatdeideeën
vande(voornamelijkFranse)VerlichtingindeZuidelijkeNederlandenruimverspreid
enbekendwaren,datzeerwerdenverwerktenhunsporenindegeesteneninteksten
hebbennagelaten.Opdiemanierwildehijdevoorstellingbestrijdenvande
OostenrijkseNederlandenalseenwatachterlijkgebied,waarmenouderwetse
opvattingenenvormenbleefkoesterenenblindwasvoordeveranderingenen
vernieuwingendiezicheldersvoordeden.AlsdeZuidelijkeNederlanden
ogenschijnlijkweinigvernieuwendetekstenhebbenvoortgebracht,danbetekentdat
nietdatdezevernieuwingenernietbekendwarenofdatzenietwerdenbegrepenof
geaccepteerd.HetwashetgevolgvanhetfeitdatdeZuid-Nederlandsegeletterden
Franstaligwaren,rechtstreekstoeganghaddentotbuitenlandsepublicatiesen,alsze
zichintellectueelwenstentemanifesteren,datnietinhetNederlandsmaarinhet
Fransdeden.Dekwaliteitvaneencultuurkannietenkelwordenafgemetenaanhaar
intellectueleproductie-enalzekernietaandeproductieinslechtseenvande
meerderetalenwaarinzijzichuitdrukte-maarookaanhaarconsumptievan
denkbeeldenenteksten.
Eenderde,meeralgemenestrategiewaarmeeSmeyers,metnameookinzijn
overzichtuit1975,heteerherstelvandeZuid-Nederlandseachttiendeeeuwheeft
bepleit,isdievandeveelheid.Meteenstrevennaarvolledigheidoverstelptehijde
lezermetnamenentitels.Opdiemanierwildehijdeindruktegengaandaterindie
periodesimpelwegnietswas,daternauwelijkswerdgeschrevenengepubliceerd.
Datgebeurdeweldegelijk,zolaathijovervloedigzien:opgroteschaalwerd
toneelgespeeldenwerdengedichtenenallerleianderetekstengeschreven.Demeeste
daarvanzijninderdaadnogonbekendgebleven,maarwiezezoektenbestudeertzal
hierendaar,zosuggereerthij,schattenontdekken.
JozefSmeyersheeftnietalleenzelfveeloverdeZuid-Nederlandseachttiende
eeuwgeschreven,hijheeftookanderentotonderzoekaangezet.Datheefthijonder
meergedaandooreeninstitutioneelkadertecreëren,metdeoprichtingvaneen
StudiecentrumvoordeStudievande18de-eeuwseZuid-NederlandseLetterkunde.
Devoornaamsteactiviteitdaarvanwasdeuitgavevaneenreeks‘Cahiers’,waarvan
ertussen1987en2004zesentwintigzijnverschenen.Smeyersnamerzelfeenaantal
voorzijnrekening,maardemeestewerdengeleverddooreenhelereeks
literatuurhistorici(enenkelehistorici),onderwieJozefHuyghebaert,Kåre
Langvik-Johannessen,WernerWaterschootenJeanWeisgerber.Hetgaatookhier
omwetenschappersvanwiedespecialiteitnietin(deletterkundevan)deachttiende
eeuwlag,maardieindemargevanhunonderzoekopeeninteressantfenomeenof
eenintrigerendeauteur
TomVerschaffel,Dewegnaarhetbinnenland.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1700-1800:deZuidelijkeNederlanden
15
warengestuftenopvraagofaansporingvanSmeyersbereidwareneencahiervoor
hunrekeningtenemen.Hetzijnoverwegenddunneboekjesdiewatamateuristisch
ogen(deuitgaveenverspreidingwarenookletterlijkeenmanswerkenhuiskamervlijt
vanSmeyers),maarmetbecommentarieerdetekstedities(vooralvantheaterteksten),
bio-bibliografischestudiesvanafzonderlijkeauteursenmeeralgemenebijdragen
overbijvoorbeeldrococoenVerlichting,vormenzijtochhetmeestuitgebreideen
belangrijkstecorpusaanstudiesvandeZuid-Nederlandseletterkundevande
achttiendeeeuw.
OndankszijnessentiëleinspanningenheeftSmeyersdeperceptienietkunnen
keren.Schoolheefthijnietgemaakt.Zelfverbondenaaneenkleineen-hetistegelijk
typerendenironisch-Franstaligeuniversitaireinstelling(deFacultésUniversitaires
Saint-LouisinBrussel),heefthijgeenleerlingenkunnenvormen.Aanandere
universiteitenzijnafentoewellicentiaatsverhandelingengeschrevenoverteksten
enauteursuitdeachttiendeeeuw,maargeenvandebetreffendestudentenismetdat
onderzoekverdergegaan.GeenvandespecialistendieinSmeyers'reekshebben
gepubliceerd,heeftzichdefinitieftotdeachttiende-eeuwseletterkundebekeerd.
Langetijdzijnerookgeenproefschriftenaangewijd.Slechtsrecentisdaar
veranderingingekomenenhebbenaanverschillendeuniversiteitenjonge
literatuurwetenschappersalsChristopheMadelein,BramvanOostveldtenTimothy
dePaepezichopdeachttiendeeeuwtoegelegd.Zijhebbenbelangwekkende
proefschriftengeschrevenoverhetsublieme,dezoektochtnaarnatuurlijkheidende
evolutievanhettheatergebouwendeopvoeringspraktijkindeZuidelijkeNederlanden.
Hetiskenmerkenddatzijdeliteratuurgeschiedenisnietzozeeropvattenalsdestudie
vanliteraireteksten,maarvanbegrippen,opvattingenenpraktijken,diebovendien
nietaandebeoefeningvanééntaalzijngebonden.Decultuurdiezijbestuderenis
‘multimediaal’(zeverradenookeenvoorliefdevoortheater)enmeertalig.Hun
studiesbehorentotdeliteratuurgeschiedenis,maarniet-zozullenvelenzeggen-
totdievandeNederlandseletterkunde.
Geen probleem
Ditboekisgeschrevendooreenhistoricus.Nochtansisookindehistorische
vakgroepenaandeVlaamseuniversiteitendeachttiendeeeuwnietmeteendemeest
geliefdeperiode.Zijwordtminderintensbestudeerddanpakwegdezeventiendeof
denegentiendeeeuw.Tochishetverschilinaandachterminderuitgesprokendan
onderdeliteratuurhistorici(vandeNederlandseliteratuur)enwerdengedurendede
voorbijedecenniaweldegelijkhistorischestudies,onderzoeksprojectenen
proefschriftenaandeperiodegewijd.Dat
TomVerschaffel,Dewegnaarhetbinnenland.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1700-1800:deZuidelijkeNederlanden
16
gebeurdeondermeervanuithetperspectiefvandepolitiekegeschiedenis(de
BrabantseOmwenteling),desocialegeschiedenis(stadsgeschiedenis,geschiedenis
vandeconsumptie,socialeorganisatie)endecultuurgeschiedenis(geschiedenisvan
deVerlichting,boekgeschiedenis,historiografie).Hetiswellichtgeentoevaldatmet
nameaandeFranstaligeBelgischeuniversiteiten(eninhetbijzonderaande
vrijzinnigeUniversitéLibredeBruxelles)veelwerkisverricht.Geïnspireerddoor
interessevoordeVerlichtinggingdeaandachtdaarbijvooraluitnaarhetFranse
intellectuelelevenvandeachttiendeeeuwenzijninvloedinhet(Franstalige)
buitenland.Onderinvloedvan(deromanist)RolandMortieren(dehistoricus)Hervé
Hasquinwerdin1974dereeksEtudessurleXVIIIesiècleopgezet,metin
opeenvolgendebundelstalrijkebijdragen,vanhistorici,filosofen,kunsthistoricien
literatuurhistorici,overdiverseaspectenvandecultuurenhetgeesteslevenvande
OostenrijkseNederlanden.DeaandachtvoordeNederlandseliteratuurdaarinwas
nietgeheelafwezig(ookSmeyerspubliceerdeindeEtudes),maarbleefbeperkt.
Hoenu,metdezeerfenis,degeschiedenisvandeNederlandseliteratuuraante
pakken?Ikmoesteenweginslaan,hebkeuzesgemaaktdie,naarikhoop,geenboze
geestenzullenopwekken.Waaroverdientdezegeschiedenistegaan?Watisde
NederlandseliteratuurindeZuidelijkeNederlandenindeachttiendeeeuw?Iszijde
literatuurdieindezeperiodeindeZuidelijkeNederlandenwerdgeschreven(en
gepubliceerd)ofiszij(enkel)hetNederlandstaligedeeldaarvan?Hetlijktvoorde
handteliggen,ofbetergezegdonvermijdelijk,omvandatlaatsteuittegaan.De
reekswaarinditboekthuishoort,verteltimmershetverhaalvandeNederlandstalige
literatuur,vanbegintoteind.Tochisdetoepassingvandituitgangspuntopde
achttiendeeeuwmindereenvoudigdanzelijkt.Nogmeeruitgesprokendaninandere
periodeshetgevalis,vormtdezeNederlandseletterkundeimmersslechtseen(klein)
onderdeelvanalleswatindeachttiendeeeuwindeZuidelijkeNederlandenis
geschrevenengepubliceerd.VeeldaarvanisnamelijkinhetFransof(inmindere
mate)inhetLatijngesteld,maarhetkannietdebedoelingzijnhieruitgebreidinte
gaanopFranstaligofLatijnswerk.DefocusexclusiefrichtenopNederlandstalige
letterkundeimpliceertechterdateeneentaligcorpuswordtlosgesnedenuiteen
meertaligecultuur.Nietalleendreigtopdiemanierdeindruktewordengewektdat
deOostenrijkseNederlanden(ofeendeeldaarvan)eentaligNederlandswaren,het
betekentookdattekstenvaneengrootdeelvanhuncontextwordenberoofden
daardoormisschienookvanhunbegrijpelijkheidenrelevantie.
Zoalsinditboeknogverderzalwordentoegelicht,warendeOostenrijkse
Nederlandengeenszinseentalig.Ookhetnoordelijkedeeldaarvan(datwenu
Vlaanderennoemen)wasdatniethetgeval.Weliswaarwasvanhetgrootstedeel
vandeinwonersvandatnoordelijkedeeldespreektaalhetNederlands,
TomVerschaffel,Dewegnaarhetbinnenland.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1700-1800:deZuidelijkeNederlanden
17
ofbetergezegdeendialectdaarvan.Alsschrijftaalwerddaarbijeen(minofmeer)
gestandaardiseerdNederlandsgehanteerd.Hethogeronderwijsverliepechterinhet
LatijnenhetFranswasdetaalvanhetbestuur,de(hogere)cultuurenhetsociale
verkeervandeelite.Deschriftelijkecultuurwasdusdrietaligenbijgevolgwaren
ookdegeletterdendat.Wiegeschooldwasenschreefenpubliceerde,konkiezenof
hijdatinhetLatijn,hetFransofhet(gestandaardiseerd)Nederlandsdeed.Deze
keuzewerdnietbepaalddoorpersoonlijkesmaakofwillekeurvandeauteur,en
evenmindoordestadofdeprovinciewaarhijwerkte,maardooranderefactoren,
zoalshetprestigeendestatusvandeverschillendetalen,deaardenhetgenrevan
debetreffendeteksten(vooral)dedoelstellingenenhetpubliekdiedeauteurwilde
bereiken.Dekeuzekondusverschillennaargelangvandetekst,metalsgevolgdat
heelwatauteursinmeerdanééntaalhebbengepubliceerd.Auteurszijnmetandere
woordennietNederlandstaligofFranstalig:demeestenzijnbeide.
DatvoorsommigetekstenhetNederlandswerdgebruiktenvoorandereniet,geldt
nietalleenvoorhetoeuvrevanindividueleauteurs,maarookvoorde
Zuid-Nederlandseletterkundealsgeheel.Aangeziendestatusalscultuurtaalvanhet
Nederlandsnognietwasverworven,werdhetalsschrijftaalvooralgekozen-inwat
volgtzalikditzowelonderbouwenalsnuanceren-alsdeauteureenbreedpubliek
wildebereiken.Breed,nietindegeografische,maarindesocialezinvanhetwoord:
nietdelezersinhetbuitenland(daarvoordiendenjuisthetFransenhetLatijn),maar
welzoveelmogelijkledenvandeeigengemeenschapendusnietenkel
(hoog)geschoolden.ConcreetbetekentditdathetNederlandswerdgebruiktinhet
theater,envoorgelegenheidsliteratuur(geschrevennaaraanleidingvanenvoor
gebruikineencontextvanpubliekefeesten)entekstendiebedoeldwarenom(zo
veelmogelijkmensen)tebeïnvloedenenteverbeteren,zoalsstichtelijke,
moraliserendeenandereopvoedendegeschriften,enpolitiekepamfletten.Zoalsnog
zalblijkenwaserookeenspecifiekmilieuwaarinhetNederlandsalsschrijftaal
simpelweggebruikelijkwasennietterdiscussiestond,namelijkdatvanderederijkers.
OmdatvoorhenhetNederlandsalscultuurtaalgold,vormdenzijeenuitzondering,
maartegelijkbevestigenzeookhetalgemenebeeld:ookhunproductiebestond
immersgrotendeelsuittoneelstukkenengelegenheidsgedichten,endusuitwerkdat
nietindeeersteplaatswasbedoeldom‘ineenhoekje’gelezenteworden,maarom
publiekenineenspecifiekesocialecontexttewordengeconsumeerd.
ErwerddusindeZuidelijkeNederlandenindeachttiendeeeuwweldegelijkheel
watinhetNederlandsgeschrevenengepubliceerd.Hetgingdaarbijechtervooral
omtoneelwerk,datbedoeldwasomopgevoerdteworden,enver-
TomVerschaffel,Dewegnaarhetbinnenland.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1700-1800:deZuidelijkeNederlanden