De risico¶s van het vak

16 Pages·2006·0.12 MB·Dutch

De risico’s van het vak
Gezondheid en beroepscultuur in de Nederlandse balletwereld
Anna Aalten
Ditartikelbehandeltderelatietussendeberoepscultuurvanhetballetenderisico’svanhet
beroepvandanser.Professioneledansersoefeneneenberoepuitdathogeeisensteltaan
hunfysiekemogelijkheden.Degezondheidsrisico’sschuilenechternietalleenindefysieke
zwaartevanhetvak,maarookindeberoepscultuurvanhetballet.Despecifiekeesthetiek
enhetgeloofindemaakbaarheidvanhetlichaamleidenertoedatdanserslichamenaltijd
‘underconstruction’zijn.Inhunpogingenhetideaalbeeldtebereikenleggendanseressen
hunlichaamwelbewusthetzwijgenop.De‘stiltevanhetlichaam’indeballetwereldisniet
eenpassievestiltevandevanzelfsprekendheid,maareenstiltedieactiefwordtbewerkstel-
ligd.Hettotzwijgenbrengenvanhetlichaamiszozeeronderdeelvandeberoepscultuurvan
hetballet,dat‘luisterennaarhetlichaam’actiefmoetwordenaangeleerd.Eenblessurekan
hierinparadoxaalgenoegeenpositieverolspelen.
[ballet,lichaamsidealen,maakbaarheid,beroepscultuur,stiltevanhetlichaam,pijnals
communicatie]
‘Warning: It Has Been Determined That Ballet Dancing Is Dangerous To Your
Health’,isdeopeningszinvanhethoofdstukoverblessuresinhetboekdatdeAmeri-
kaansejournalistJosephMazoschreefoverhetjaardathijdoorbrachtmethetNew
YorkCityBallet.1Danseniseenlichamelijkberoepenzoalsallelichamelijkeberoe-
penbrengthetspecifiekefysiekerisico’smetzichmee.Nadezeopeningszinvervolgt
Mazomet:
Dancersvoluntarilyhavealteredthecourseofevolution,andthispracticeinvariably
leadstotrouble.(...)Balletdancersteachtheirbodiestodothingsthatdefytheprinciples
ofhumandesign.(...)Humantoeswerenotdesignedtostandon.Unfortunately,dancers
knowthisverywell,buttheystandonthemanyway.Whenanorganismisasmuchmod-
ifiedinstructureandpurposeasadancer’sbody,itbecomesdangerouslyfragile.(...)
Whendancerslearntoturnout180degreesfromthehips,todanceonpointe,tohold
theirtorsoshighofftheirwaists,toarchandpointtheirfeetunnaturally,themusclesin-
volvedintheseoperationsarestrengthenedinoneway,butweakenedinothers(1974:
230-31).
MEDISCHE ANTROPOLOGIE 15 (1) 2003 27
Mazowijsthieropdegevarenvoordegezondheiddiehetgevolgzijnvandespecifieke
ballettechniek,zoalshetgebruikvanspitzen(schoenenmeteenverhardepuntdiedoor
danseressenwordengebruiktomopdepuntenvandetenentedansen)endeextreme
uitdraaivandebenenenvoeten.Degezondheidsrisico’svanballetdansers,eninhet
bijzondervanballetdanseressen,zijnechternietalleenhetgevolgvandetechnieken
defysiekezwaartevanhetberoep.LawrenceVincent,eenex-danserenjarenlangarts
bijhetNewYorkCityBallet,weesruimvijfentwintigjaargeledenopeenderdebe-
langrijkefactor:despecifiekeesthetiek.Ineenuiterstkritischebeschouwing,onderde
titelCompetingwiththeSylph,gingVincent(1979)inopdeschoonheidsidealeninde
balletwereldendegevolgenhiervanvoordegezondheidvandanseressen.Vincentbe-
schreefdeobsessievemanierwaaropmenindeballetwereldmethetlichaamsgewicht
vandanseressenomgingenlegdeeenverbandmethetverstoordeeetgedragdatveel
danseressenontwikkelden.RuimtwintigjaarlatermoetVincent,ineeninleidingop
eenthemanummerovereetgedragvanhettijdschriftDanceMedicine&Science,con-
staterendaterinmiddelsweinigverbeteringisopgetreden.‘Thereason’,schrijfthij,‘is
ourfailuretoconfronttherootoftheproblem,becauseitisaculturalandaesthetic,not
ascientificormedicalone’(Vincent1998:4).
Derelatietussendeberoepscultuurvanhetballetenderisico’svanhetberoepvan
danserishetonderwerpvanditartikel,datgebaseerdisopmijnetnografischestudie
vandeNederlandseballetwereld.Tussen1993en2000deedikonderzoeknaardeop-
vattingenoverhetlichaamenlichaamspraktijkenonderprofessioneledansersendan-
seressen.2Bijditonderzoekwasdeconceptualiseringvanhetlichaamalseenplaats
waarindividuele,socialeenculturelevertogensamenkomen(Scheper-Hughes&Lock
1987)richtinggevend.Ikinterviewdeeengrootaantaldanseressenenenkeledansers,
verzameldeenanalyseerdeautobiografieënvandanseressen,observeerdeballetlessen
enrepetities,sprakmetballetdocenten,fysiotherapeuten,masseursenartsenenging
natuurlijknaarballetvoorstellingen.Hetdanserslichaamendelichaamspraktijkenin
deballetwereldwarenvoormijeeningangomzichttekrijgenopdominanteopvattin-
genensocialeverhoudingenbinnendeballetwereld.3Indegesprekkenmetdanseres-
senwarengezondheid,pijnenblessuresterugkerendethema’s.
Vanwege hun beroep hebben dansers een andere verhouding tot hun lichaam dan
niet-dansers.Voordansersgeldtnietde‘disappearanceofourbodyfromawareness’
(Csordas1994:8,cursiefinorigineel),dievoordemeestemensenvanzelfsprekendis.De
ervaringvaneen‘veiligbelichaamdenbegrensdsubject’(VanWolputte&Meurs2002:
179),datpasterdiscussiekomttestaaningevalvanziekteofeenlichamelijkehandicap,
ligtaltijdalbuitenhetbereikvandansers.Danserslichamenzijneigenlijkvoortdurend
underconstruction;zijwordengekneed,gevormdenbijgeschaafdtotzijaandetechni-
scheenesthetischeeisenvanhetberoepvoldoen.Voordansersishunlichaameeninstru-
ment,eenwerktuigdatzijvormen,verfijnenengebruiken.Mazoschrijft:
Dancersknowtheirbodiesinthesensethattheyknowwhattheirmusclescando;they
feelthepullsandstretches,theyareawareofpainsandwarningsigns;theysensebalance
andtheactionsofmovement,buttheyknowtheirbodiesasoutsideobservers,notasin-
tegratedbeings.Mosthumanshavethemisfortunetothinkofthemselvesascompart-
28 MEDISCHE ANTROPOLOGIE 15 (1) 2003
mentalizedtrinities-mind,bodyandemotions.Fewpeoplecanthink,feelandactsponta-
neouslyandallatoncefunctionasacompleteorganism.Theirtrainingmakesdancers
evenmoredividedthanmostofus.Dancersarebody-aware,butthemajoritysubcon-
sciouslyseetheirbodiesastools.Theyliveintheirbodies,notwiththem(1974:106).
Doordedagelijksewerkelijkheidvanhetwerkenmethunlichaamlerendansershun
lichaamdoorendoorkennen.Zijwetenwatzijermeekunnendoenenzijnzichbewust
vandeonvolkomenhedenenhandicaps.Maaromdatdemeestedansersvanbuitenaf
methunlichaamwerken,ishunlichaamsbewustzijnbeperkt.Hunlichaamisvoorhen
eenobject,eendingdatdeelslosvanhenstaat.Zijkijkennaarhuneigenlichaamviade
spiegels waardoor zij de hele dag omringd worden en werken aan losse onderdelen
ervan.Eenbeendathogermoet,eenvoetdiezichmeermoetstrekkeneneenkindieóp
moet. Zo’n instrumentele, objectiverende visie op het lichaam past goed binnen het
dominantedenkenoverhetlichaaminonzecultuurenheeftdaarinbovendieneenlan-
gegeschiedenis(Turner1984;Shilling1993).
Zoweldenadrukkelijkeaanwezigheidvanhetlichaamalsdeobjectiveringervan
zijnkenmerkendvoordewijzewaaropdanserszichtothunlichaamverhouden.Maar
deintensieveomgangmetenbewerkingvanhetlichaamgaannietgepaardmeteen
erkenningvandekwetsbaarheidervan.Wiealsbuitenstaanderindeballetwereldrond-
loopt, zal zich verbazen over de vaak hardhandige manier waarop dansers en dans-
docentenmetdanserslichamenomspringen.Overbelasting,doorwerkenmetblessures,
eetstoornissenenpermanentevermoeidheidzijnkomenveelvoorenlijkenalsonver-
mijdelijkeberoepsrisico’stewordenbeschouwd.Hoevaltdezevisieophetlichaamin
deballetwereldtebegrijpen?Welkerolspelenschoonheidsidealeninhetgezondheids-
gedragvandanseressen?Hoegaandanseressenommetlichamelijkebeperkingenen
pijn?Enwatbetekent‘luisterennaarhetlichaam’indecontextvanhetballet?Indit
artikel zoek ik naar antwoorden op deze vragen, teneinde inzicht te krijgen in de
samenhangtussendeberoepscultuurvanhetballetenhetbestaanvanspecifiekege-
zondheidsrisico’s.
De lichaamsloosheid van de ballerina
Inhetballetdraaithetomlichtheid.Doormiddelvanwilskrachtentechniektartenbal-
letdansersvoortdurenddezwaartekrachtenwekkenzijdaarbijbovendiendeindruk
dathenditgeenenkelemoeitekost.Alsdanseressenzichverheffenophunspitzen,de
eindelozerondjesophunteenpuntendraaienofschijnbaarmoeiteloosdoordelucht
springen lijken zij wel gewichtloos. Aan de illusie van lichtheid en moeiteloosheid
dankthetballeteengrootdeelvanhetprestigewaarmeehetomgevenis.4Deschoon-
heidvanhetballetligtnietinhetpresenterenvanhetmenselijklichaamzoalshetis,
zwoegend,zwetendenonderworpenaandezwaartekracht,maarjuistindestilering
ervan.Pasalshetlichaamzichlijkttehebbenontdaanvanalleonvolkomenhedenvan
de natuurlijke staat, kan het tot kunst worden. De Amerikaanse danswetenschapper
RogerCopelandzegthierover:
MEDISCHE ANTROPOLOGIE 15 (1) 2003 29
InthetraditionfromPlatotoFreud,artisconceivedasamodeofsublimation,anal-
chemicalconversionoflowerorbodilyenergyintoahigher,mentalorspiritualstate.To
createaworkofartistotranscendthelowlinessofthebody.Hencetheoddparadoxthat
dance–theonlyartformwhoserawmaterialisthehumanbody–begantoidealizethe
imageofthedisembodiedwoman(1990:27).
Hetideaalvanlichaamsloosheidheeftconcretegevolgenvoordewijzewaaropdanse-
ressenmethuneigenlichaamomgaan.Hetmeestinhetoogspringendegevolgishet
voortdurendestrevennaardunzijn.Deillusievanlichtheidisnueenmaaleerderte
bereikenmeteensuperslanklichaamdanmeteenlichaamdat‘body’heeft.Inhetleven
vanballetdanseressenishunlijnendaarmeeverbondenhunverhoudingtotetenaltijd
eenaandachtspunt.
Vooraldanseressendiewerkeningezelschappenwaardenegentiende-eeuwsebal-
letklassiekersophetrepertoirestaan,wordendagelijksgeconfronteerdmethetideaal
vandelichaamslozesylphide.5In1995bekendeEstherProtzman,tweedesolistebij
HetNationaleBalletinAmsterdam,ineenartikelinhetAlgemeenDagbladdatzijal
sindshaarpuberteiteetproblemenhad.Zijwasopdatmomentnetweermetdedage-
lijksetrainingenbegonnen,nadatzijenkelemaandendaarvoorwasingestort.Esther
Protzmanzeiinditartikel:‘Ikkonnietmeer,hadtotaalgeenenergiemeer.Mijndan-
senwerdbeheerstdoordeobsessievanhetnieteten.Ikdachtdatikdoorextreemdun
tezijn,beterzougaandansenenhetkosttemeveelinspanningominteziendatikdaar-
inteverbengegaan’(geciteerdinVanLeeuwen1995:27).Ruimeenjaarnahetver-
schijnenvanhetartikelinterviewdeikEstherProtzman.Zijverteldehoebijhaarde
problemenopschoolalontstonden.Zijbeschreefzichzelfalseenonzekerkind.Zij
wasduidelijktalentvol,maarleedaltijdaanhetgevoelnietgoedgenoegtezijn.Vanaf
eenbepaaldeleeftijdgingzijdiegevoelensvanonzekerheidbestrijdendoorteeten.
EstherProtzman:‘Datwasvanafmijnveertiende.Toenbegonmijnlichaamteveran-
derenendaarschrokikergvan.Dieproblemengingikwegeten.Nou,danwordjedik-
kerendanhebjenogeenprobleemerbij.’Zeontwikkeldeeenernstigverstoordeet-
patroon,metafwisselendvreetbuienenperiodesvanstrenglijnen.Nahaaropleiding
werdzijbijHetNationaleBalletaangenomen.Heteerstejaarhadzijveeltedoen,maar
toenkreegzeeenblessure.Doorhetstilzittenkwamzijingewichtaanenuitfrustratie
hierovergingzijweereten.
Indejarendaarnanamhetafwisselendaankomenenafvallenobsessievevormen
aan.Zijmaakteopdatmomentdeeluitvanhetcorpsdeballet,delaagsteranginhet
gezelschap,enmogelijkhedenomdoortestromennaareenvandehogererangenleken
erniettezijn.Toenzijachtjaaralscorpsdansereshadgewerkthadzijhaarambitiesop
dansgebied eigenlijk opgegeven. Zij werd zwanger en kreeg een dochter. Toen
gebeurdeerietswonderlijks.EstherProtzman:
Nadegeboortevanmijndochterwasmijnlichaamhelemaalveranderdinpositievezin.Ik
woogheelweinig,maardatwasheelnatuurlijkgegaan.Ikhadgeenkrankzinnigediëten
gedaan,ikwaszelfsbegonnenmetontbijtenenhadchocoladegegeten,watikdaarvóór
nooitdeed.Maarikzatgoedinmijnvelendatwerdgezien.Dustoenwerdikeruitgepikt.
30 MEDISCHE ANTROPOLOGIE 15 (1) 2003
Verschillendechoreografenkozenhaaruitvoorhunballetten,zekreeggrotererollen
aangebodenendansteveel.Haardanscarrièrekreegeennieuweimpuls.Eenjaarnade
geboortevanhaardochterwerdzebevorderdtotsoliste.Maarhaarslankheidenhet
succesinhaardansenkondennietverhelpendathaareetgedragproblematischbleef.
VanuitHetNationaleBalletwasergeenbegeleidingopditgebiedenzelfgafzijniet
aanhulpnodigtehebben.Ogenschijnlijkwaserimmersnietsmis.Eentotaleinstorting
was nodig om haar, én het balletgezelschap, met de neus op de feiten te drukken.
Inmiddelshadzijhaareetgedraggoedondercontrole.EstherProtzman:
Ikhebgeleerddatjealsdansergoedvoorjezelfmoetzorgen.Datjelichaammoetgeven
wathetnodigheeft.Maardatismoeilijk,wantdeeisenzijnhoog.Enalsdanserwilje
dansen.Dusalszejenietkiezenvooreenbepaaldballethebjeeenprobleem.Ikhebheel
langgedacht:alsikmaardungenoegben,nemenzemewel.Ikdacht:alsikmaaraandat
ballerinaplaatjevoldoe.Maarzowerkthetniet.Jemoetjezelfblijven.Dansersmoeten
methuneigenlichaamwerkenennietmetdatplaatje.Jemoetgewooninzienwatje
waardbentenaccepterendatjevoorsommigeballettennietgekozenwordt.
Eetstoornissenkomenindeballetwereldveelvuldigvoor.Uitinternationaalonderzoek
blijkt dat dansers over het algemeen beduidend minder calorieën consumeren dan
niet-dansersmeteengemiddeldeetpatroon(Bensonetal.1988;Brinson&Dick1996)
en andere sporters (Peterson 1984). Ook hun inname van koolhydraten, die dansers
juistnodighebbenvoordeenergie,envitamines,noodzakelijkvoordeinstandhouding
vanhetimmuunsysteem,ligtlagerdangemiddeld.Vooraldanseressenterenjarenlang
inophunlichamelijkereserves.Hetideaalvanslankheidleidterbovendientoedat
veeldanseressenteweinigonderhuidsvethebben.Ditkanleidentotmenstruatiestoor-
nissenenoplatereleeftijdtotbotontkalking(Warren1989;Wolman1999).Deonder-
zoekerszijnonomwondeninhunconclusie:deeetgewoontenvandanseressenzijnon-
gezond,zekerinhetlichtvanhetzwarefysiekeinspanningendiezijdagelijksleveren.
Tochwashetprobleembinnendeballetwereldjarenlangonbespreekbaar.Deest-
hetischeidealenendepraktijkenwaartoezijleidenwarenzozeeronderdeelvandebal-
letcultuurdatmendeogenslootvoordenegatievegevolgenervan(Gordon1983).De
laatstejarenstaanbijinternationaledansconferentieseetstoornissenenhungevolgen
weliswaaropdeagenda,maarhetonderwerpbrengthevigeemotiesteweegenerisnog
steedsveelverzetvanuitdedanswereldtegenhetaandeordestellenervan.Deerken-
ning,dathetesthetischideaalbijveeldanseressenleidttotzodanigslechteetgedragdat
hungezondheidserieusgevaarlooptendateetstoornisseneenreëelberoepsrisicovor-
men,wintslechtsmoeizaamterrein.Waaromverloopthetbespreekbaarmakenvande
minder mooie kanten van de ‘ballerina look’ zo moeizaam? En waarom kostte het
talentvolle,intelligentedanseressenzoalsEstherProtzmanzoveeljaaromteontdek-
kendathaarlichaamkwetsbaaris?
MEDISCHE ANTROPOLOGIE 15 (1) 2003 31
Het maakbare lichaam
Volgens danswetenschapper Susan Foster hebben dansers tijdens hun opleiding en
trainingdagelijkstemakenmettweelichamen:hetidealelichaamenhetlichaamdat
zij voelen en in de spiegel zien. Of, om Foster’s terminologie te gebruiken: ‘two
bodies:one,perceivedandtangible;theother,aestheticallyideal’(1997:237).Hetide-
alelichaamishetlichaamdatdanseressenaangereiktkrijgenvanhundocenten,ballet-
meesters en choreografen. Dit lichaam heeft een specifieke vorm en omvang en de
vaardighedenombepaaldebewegingenuittevoeren.Voorballetdanseressenzijnde
vormenomvangvanhetlichaamnauwkeurigomschrevenenligtookhetbewegings-
idioomvast.Binnendemachtsverhoudingendieindeballetwereldgeldenzijnhetde
docenten,balletmeesters,choreografenenartistiekleidersdiebepalenofeenlichaam
aldannietvoldoetaanhetideaalendaarmeeletterlijkfungerenalspoortwachters.Het
tweedelichaamwaarmeedanseressentemakenhebbenishetlichaamdatzijvoelenen
indespiegelzien.Ditishetlichaamwaarvandespierenzichaanspannenomeenbeen
omhoogtebrengen.Hetlichaamwaarvandetenenpijndoenalszeindespitzengaan
endebuikrammeltalshetontbijtisovergeslagen.Ditishetlichaamdatmoeisnaeen
langedag.Maarhetisookhetlichaamdatgehoorzaamtaandeeisendieeraanworden
gesteld,datdiemoeilijkeseriepirouettesnalangoefenengoeduitvoert,eenbalansop
het juiste moment vasthoudt en de lyrische lijnen maakt die de choreograaf vraagt.
Tussendezetweelichamen,hetidealelichaamenhetwaargenomen,tastbarelichaam,
vindteenvoortdurendeinteractieplaats.
Indeeerstetienjaarvanopleidingentraining,dejarenwaarinhetdanseressen-
lichaamgemaaktwordt,isersprakevanongelijkheidbijdieinteractie.Gedurendedie
jarenisdeopleidingentrainingvandanseressengerichtophetcreërenvaneendanse-
ressenlichaam en hierbij dient het ideale lichaam als richtsnoer. In de hiërarchische
verhoudingtussenhetidealelichaamenheteigenlichaamisdedanseresvoortdurend
bezigmethoehetzoumoetenzijn.Bovendieniszijdoordrongenvanhetbesefdathard
werkenhetideaaldichterbijkanbrengen.Eenjongedanseresverteldemeeens:‘Tij-
densmijnopleidinggingikelkeavondtegenmijnbedaanzitten,metmijnbenentegen
depijngrensaan.Dankonikdevolgendedagweereenstukjeverder.’Dezedanseres
ondervondletterlijkaandenlijvedathetlichaamzichlaatvormen.Metdejuisteoefe-
ningen en genoeg doorzettingsvermogen zijn lichamen in veel opzichten maakbaar.
Danseressenwetendit,omdatdemaakbaarheidvanhetlichaamhentijdenshunoplei-
dingvoortdurendisvoorgehoudenenomdatzijhebbenervarendatoefeningendoor-
zettingsvermogeninderdaadtotfysiekeveranderingenverbeteringleiden.Devoort-
durende oefeningen werpen hun vruchten af, de techniek is leerbaar en het lichaam
maakbaar.
In de westerse cultuur is de obsessie met het lichaamsgewicht van vrouwen een
algemeenverschijnsel.Feministischecriticisprekenoverde‘tirannievanslankheid’
(Chernin1983)enwijzenopdeproblemendieveelvrouwenhiermeehebben(Orbach
1978;Bordo1993).Schoonheidverondersteltslankheid,eenmooievrouwisperdefi-
nitie een slanke vrouw. Onder druk van dit schoonheidsideaal voelen vrouwen zich
gedwongenslanktezijnofdittewillenworden(Brumberg1989).Eetstoornissen,pro-
32 MEDISCHE ANTROPOLOGIE 15 (1) 2003
blematisch eetgedrag en ziektes als anorexia nervosa en boulimie nervosa komen
hoofdzakelijkondervrouwenvoor(VanLenning1992;MacSween1993).DeNeder-
landsepsycholoogGeaProcee(1995)deedonderzoeknaardesocialedeterminanten
van eetstoornissen bij dansstudenten. Procee borduurde in haar onderzoek voort op
bevindingen van andere onderzoekers, die hadden laten zien dat het verstoorde eet-
gedrag van dansstudenten niet per definitie voortkwam uit dezelfde psychologische
mechanismen die bij anorexia nervosa patiënten een rol speelden. Dansstudenten
blekeneenpositieverlichaamsbeeldtehebbendananorexianervosapatiëntenenhun
sterke prestatiedrang kwam meer voort uit positieve dan uit negatieve faalangst
(Weeda-Mannak&Drop1985).
Procee’sonderzoekbevestigdededwingendekrachtvandeesthetischenormenin
deballetwerelddieVincentinzijnCompetingwiththeSylphaandekaakhadgesteld.
Zijontdekteookdatdansstudentendiezichsterkrichttenopdevoorwaardenwaaraan
zijmoestenvoldoenomteslageninhunambities,eengroterrisicoliepenomeetstoor-
nissen te ontwikkelen. Deze dansstudenten waren ervan overtuigd dat een positieve
beoordelingvanhundansenafhankelijkwasvanhunslankheidenvergelekenzichzelf
voortdurendmetanderendieslankerwarendanzijzelf.Gebrekaanzelfvertrouwenen
onzekerheidoverdenormenwaaraanzijmoestenvoldoenblekendeontwikkelingvan
problematischeetgedragindehandtewerken.
Demanierwaaropdanseressenomgaanmethetideaalvanslankheidendegezond-
heidsproblemendieditvoorvelenvanhenmetzichmeebrengtstaannietopzichzelf,
maarzijneenonderdeelvanhetgeloofindemaakbaarheidvanhetlichaamindebal-
letwereld.Lichaamsgewichtiseenbetrekkelijkgemakkelijktebeheersenaspectvan
hetlichaam.Geenvandedanseressenmetwieikhebgesprokenhaderooitmoeitemee
gehadomaftevallen.Zijbeschiktenzonderuitzonderingoverdezelfdisciplinedie
nodigwasomineenkortetijdeenpaarkilo’skwijtteraken.Maarvroegoflaatkomt
vooralledanseressenhetmomentwaaropzijzichrealiserendatzelfshunlichaams-
gewichtzichnieteindelooslaatmanipuleren.Voorverschillendedanseressenwaser,
netalsbijEstherProtzman,eenernstigefysieketegenslagnodigomhenditinzichtte
verschaffen.Wantjuistomdatgewichteenvandemeestmaakbareaspectenvanhet
lichaamis,kanacceptatievandeeigengrenzenopditgebiedlangopzichlatenwach-
ten.Dedwingendehoudingdiedanseressentenopzichtevanhunlichaamaannemen,
wordtversterktdooreenanderelementindeberoepscultuurvanhetballet:despeci-
fiekehoudingtenopzichtevanpijn.
De heroïek van pijn
Tijdenseeninternationaleconferentieophetterreinvandansstudiesin1995hoordeik
SusanFostereenanekdotevertellenovereendanseresdiemetklachtenbijdedokter
kwam.Deartsvroeghaarwaarzijpijnhadensindswanneer.Zijnvraagwerdbeant-
woordmeteenniet-begrijpendeblikvandedanseres.Toendeartsopzijnbeurtweer
nietbegreepwaaromdedansereszijnvragenzoraarvond,reageerdezijmet:‘Maarik
hebaltijdoveralpijn.’Ditverhaaltjeiswellichtwatgechargeerd,maarraaktweleen
33 MEDISCHE ANTROPOLOGIE 15 (1) 2003
fundamenteelkenmerkvanhetlevenvandansers.Lichamelijkepijniseenalledaags
verschijnsel dat onlosmakelijk verbonden is met het beroep. Dansers hebben altijd
pijn.DeantropoloogWulffspreektzelfsovereen‘cultureofinjuryandpain’(1998:
105).Voordemeestedanseressenisditzovanzelfsprekenddatmijnvragenoverdit
onderwerpineersteinstantiealsonbelangrijkterzijdewerdengeschoven.Alsikaan-
drong kwam er meestal een voorbeeld van een ernstige blessure of een valpartij,
voordatwe,nadoorvragenvanmijnkant,bijdedagelijksepijnterechtkwamen.
Indedanswereldishetgebruikelijkomtesprekenover‘gemakkelijke’en‘moeilij-
ke’lichamen.Eengemakkelijklichaamiseenlichaamdatzichvannaturebetrekkelijk
probleemlooslaatvoegeninhetideaalbeelddaterbestaat.Tenger,soepel,eengoede
uitdraai,langebenendiehoogopgegooidkunnenworden,mooievoeteneneenrechte
rug.Bijmoeilijkelichamenisdeafstandtussenheteigenlichaamenhetideaalbeeld
groter.Danmoeterhardergewerktwordenofzelfshelemaalwordenafgezienvaneen
balletcarrière.MariëtAndringahadeenzogenaamdmoeilijklichaam.Tijdenshaarop-
leidingleerdezijdeafstandtussendetweelichamen,hetidealelichaamenhetwaarge-
nomen, tastbare lichaam, zo klein mogelijk te maken. De wijze waarop zij de twee
lichamen bij elkaar probeerden te brengen was bepaald niet zachtzinnig. Mariët
Andringa:
Ikhadweleengoedgevoeltoenikvanschoolkwam.Echthetgevoel:ikhebgewonnen.
Jekomtvanschoolalseenvechtmachine.Ikwaszosterkdatiklatermijnpezenkapot
trok.Maaralsikterugkijkvindikdatikliefdeloosmetmijnlijfbenomgegaan.Metpijn
enblessurestochdoordansen.Nadevakantiegelijktweeëndertigchangements(spron-
getjeswaarbijdevoetenindeluchtvanplaatswisselen)vanuiteengrandplié.Enhetdan
devolgendedagmetzúlkebenennogeenkeerdoen.Ofeenhalfuurfrappés.Gingenze
bijmijnvoetenzittenomtekijkenofikhetvolhield.Danstroomdendetranenovermijn
wangen,maarikgafnietop.Datwashetenigewaarikaandacht:nietopgeven.Watje
daarmeebereiktismentaal,datjedoorgaat.Maarfysiek?Jeleerteigenlijkomniette
voelen.Datisbesthandiginsommigesituaties.Maardaardoorkomenmensenwelheel
ergverbijhungevoelvan‘au’vandaantestaan.
Nietalleendedanseressenmetdezogenaamdemoeilijkelichamenwerktenopdeze
manier.Ookdegenendievannaturemeergezegendwarensprakendikwijlsintermen
vanstrijdmethunlichaam.ZoalsMazohettreffendformuleerde,vraagthetballetvan
danseressendatzijdingendoen‘thatdefytheprinciplesofhumandesign’(1974:230).
Dittrotserenmoetletterlijkwordengenomen.Voordanseressenzijnfysiekebarrières
eromgeslechtteworden.Problemenwordenbeschouwdalsuitdagingen.Dezecon-
textbepaalthunhoudingtenaanzienvanpijn.Indeballetwereldgeldt:wiegoedwil
zijnmoetpijnlijden.Pijnkrijgtdaarmeeeenzekereheroïschestatus.Hetisnietvoor
nietsdatdansersopdegewonevraag‘Hallo,hoegaathet?’vaakantwoordenmeteen
mededelingovereenlichaamsdeeldatpijndoet.Wiedezevraagsteltineenballetstu-
diokrijgtantwoordenals‘Nietzobest,mijnvoetdoetpijn’of‘Ach,hetgaatwel,maar
ikheblastvanmijnrug’.Juistvanwegedatheroïscheaspectwordtpijndoordansers
beslistnietalleenalsnegatiefbeschouwd.Pijnkanookhetideegevendatjejezelfver-
betert.Opzulkemomentenwordtpijnzelfsverwelkomd(Wulff1998:106-7).
34 MEDISCHE ANTROPOLOGIE 15 (1) 2003
Danseressenwetendatdoorwerkenmetpijnheelgoedmogelijkis.Uiteenpsycho-
logisch onderzoek dat enige jaren geleden werd uitgevoerd bleek dat balletdansers
ondankshuneeuwigegeklaagoverpijneenhogepijngrenshadden.Diemerkwaardige
combinatievanaandeenekantaltijdpijnvoelenenaandeanderekantveelpijnkun-
nenhebbenhangtsamenmethetideezeggenschaptehebbenoverheteigenlichaam.
Dansersoefeneneenberoepuitdatveelfysiekepijnmetzichmeebrengt,maarzijheb-
benwelhetgevoeldatzijditdeelszelfindehandhebben(Tajet-Foxell&Rose1995).
ToenikmijneersteinterviewmetYokovanderTweeldeed,zatzijinhaarvierdesei-
zoenbijHetNationaleBallet.Zijverteldemijoverhaaromgangmetpijn.
Ikhebweleenseenlikdoorngehadenmoesttochmijnspitzenin.Toenhebikgemerkt
datjejementaalzokuntinstellendatje,alsjehettoneelopgaat,geenpijnmeerhebt.
Doorervantevorendoorheentegaan.
Zevenjaarlatersprakikhaaropnieuwentoenikhaarvroeghoezijnuoverpijndacht
verteldezemedevolgendeanekdote:
Pijnhebjealsjenietsdoet.Danvoeljehet.Alsjedansthebjegeenpijn.Ikherinnerme
datikeenkeereenrepetitiehadenmijnspitzenlintbrakaf.Ikdeedereenveiligheids-
speldinendieisgaanbuigenendepuntginginmijnvoet.Datzateraleentijdjeendat
bloeddeheelerg.Maarikhadernietsvangevoeld.Omdatjedanzobezigbentengoed
doorbloedbent,daardoorvoeljehetniet.
Alledanseressenhaddenervaringendiehiermeevergelijkbaarwaren.
Ineenberoepscultuurwaarhetlichaamalsmaakbaarwordtbeschouwdenpijneen
heroïschestatusheeftroeptdeconfrontatiemetdekwetsbaarheidvanhetlichaameen
anderereactieopdan‘deerkenningvanhetnutvanlichaamszorg’(VanWolputte&
Meurs2002:179).Omdatperfectiehetstrevenisenpijnnietwordtbeschouwdalseen
tekenvankwetsbaarheid,maaralssignaaldathetideaaldichterbijkomt,lijkendansers
geenbeseftehebbenvandegrenzenvanhunfysiekemogelijkheden.Erkenningvan
het bestaan van grenzen komt pas later, wanneer een danseres op soms harde wijze
hiermeewordtgeconfronteerd.
De stilte van het lichaam
NancyScheper-HughesenMargaretLockstellenindeslotalineavanhuninvloedrijke
artikel‘TheMindfulBody’(1987)datziekteenpijnnietmoetenwordenbeschouwd
alsgeïsoleerdegebeurtenissenofongelukkigespelingenvandenatuur,maaralseen
vormvancommunicatie.Dewijzewaaropziekteenpijnontstaanendemanierwaarop
zijwordenuitgedruktzijnaltijdhetresultaatvaneeninteractietussenhetindividuele
lichaam,inclusiefdegeest,endesocialeenpolitiekeverhoudingenwaarhetlichaam
deel van uitmaakt. Door middel van ziekte (‘the language of the organs’) laten de
natuur,desamenlevingendecultuurtegelijkertijdvanzichhoren(Scheper-Hughes&
Lock1987:31).Welkverhaalwordtvertelddooreenblessure?Watisdetaalvanhet
lichaamindeballetwereld?
MEDISCHE ANTROPOLOGIE 15 (1) 2003 35
Gezonde mensen ervaren hun lichaam als een vanzelfsprekendheid of, zoals
Csordashetuitdrukt,alseen‘disappearancefromawareness’(1994:8).VanWolputte
enMeurssprekenover‘destiltevanhetlichaam’(2002:178),wanneerzijbeschrijven
hoezeerhetlichaamafwezigisinhetzelfbewustzijnvanmensendiegeenfysiekepro-
blemenhebben.Paswanneerersprakeisvanziekte,pijnofeenplotselingoptredende
lichamelijke afwijking wordt deze stilte doorbroken (Van Wolputte & Meurs 2002:
177-79). In de beroepscultuur van het ballet is ‘de stilte van het lichaam’ van een
andereaard.Omdatdansersdagelijksmethunlichaamwerkenenhetbewerken,ken-
nenzijnietdievanzelfsprekende,passievestiltedievooranderengewoonis.Destilte
vanhetdanserslichaamiseenstiltedieactiefwordtbewerkstelligd.Ineenberoepscul-
tuurwaarlichaamsloosheidhetstrevenisenpijneenheroïschestatusheeft,krijgthet
lichaamvandedansereswelbewusthetzwijgenopgelegd.Decommunicatieiseenzij-
dig.Danserslichamenzijnstommelichamendiezichdienentevoegennaareenna-
drukkelijkomschrevenideaalbeeld.
Maardemaakbaarheidvanhetlichaamheeftgrenzen.Eenblessurekanzo’ngrens
zijn.Binnendeberoepscultuurvanhetballetwordenprotestgeluidenvanhetlichaam,
indevormvanpijnofblessures,zoveelmogelijkgenegeerdentotzwijgengebracht.
Uitonderzoekblijktdatdemeesteblessuresindeballetwereldniethetgevolgzijnvan
eenongeluk,maarvanchronischeoverbelasting(Brinson&Dick1996).Dezeover-
belastingontstaatdoortehardwerkenofdoorlangdurigopeenverkeerdemanierte
werken.Ophetmomentvandeblessureverzethetlichaamzichtegenhetopgelegde
zwijgenenspreekthetzichuit.
Voordanserszijnblessureseenramp.Inhetoverheersendebesefdateenballetcar-
rièrekortisvrezendanserseenblessure,omdatzijhierdoorballettennietkunnendan-
senenrollenmislopen.‘Thereisaruleintheballetworldagainstcastingorpromoting
dancerswhoareinjured’,schrijftantropoloogWulff(1998:106).Danseressendielast
hebbenvaneenblessurezullenzolangmogelijkwachtenmethetbekendmakenervan
uitangstnietmeertemogendansen.Ditiseenbelangrijkeredenwaaromdanseressen
geneigdzijnondankseenblessuredoortewerken.DanseresDarceyBusselschrijft:
Dancersarealwayssodesperatenottomissanypartoftheircareersthatwefindittempt-
ingtoworkthroughinjuriesifwepossiblycan.Whenwefirstjointhecompanywe’re
especiallydeterminedtoproveourselves,andIknowmanydancerswhohavebeenin-
juredbutwhohavecarriedonworkingwithouttellinganyone(1998:149).
Bussellvervolgthaarverhaalmettezeggendatzijweetdatdoorwerkenmeteenbles-
sureslechtisenzichuiteindelijktegenjekeert,endatzijhetdesondankszelfooknog
weleensdoet.Maar‘everytime,afterwards,IcannotbelieveI’vetakensuchastupid
risk’(1998:150).
Inmijninterviewsmetdanseressenkreegikvergelijkbareverhalentehoren.Toen
ikDaniëlleValkvoorheteerstsprak,zatzijinhaarzevendeseizoeninhetcorpsdebal-
letvanHetNationaalBallet.Zijvertelde:
Datwaarmakenhadikinhetbeginheelsterk.Ikkwamvanschoolmethetgevoeldatik
moestlatenziendatikhetkon.Jebentgewoonaltijdbangomietstemissen.Dandenkje
36 MEDISCHE ANTROPOLOGIE 15 (1) 2003