De gedichten van Anthonis de Roovere

487 Pages·2007·2.38 MB·Dutch

De gedichten van Anthonis de Roovere
Anthonis de Roovere
editie J.J. Mak
bron
AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere(ed.J.J.Mak).Uitgeversmaatschappij
TjeenkWillink,Zwolle1955.
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/roov002jjma01_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
5
Woord vooraf
Toenikbegin1950deopdrachtaanvaarddevandeMinistervanOnderwijs,Kunsten
enWetenschappenomeenuitgavemetinleidingenaantekeningenvoortebereiden
vandewerkenvanAnthonisdeRoovere,besefteiknauwelijks,welkeenwaagstuk
ikzougaanondernemen.Welmoetiktoengewetenhebben,datervóórmijnog
niemandzichhadgewaagdaaneendoorlopendgecommentarieerdeuitgavevanhet
volledigeoeuvrevaneenrederijker,maarikbegreepditnietalswaarschuwendteken.
Enikbendaarachterafookmaarblijom.Indienikvantevorenallemoeilijkheden
aanditfilologischpionierswerkverbondenhadgerealiseerd,ikweetnietofikde
moedhadkunnenopbrengeneraantebeginnen.Deontcijferingderslechtleesbare
handschriften,devergelijkingderovergeleverderedacties,detekstkritiek,de
genologischeordeningvanhetovervloedigemateriaal,enbovenaldetaalkundige,
lexicologischeencultuur-historischetoelichtingplaatstenmijvoorevenzovele
problemen,waarvandeeigenaardigemoeilijkhedenzicheerstalwerkende
openbaarden.Ikhebzeophetgeestelijkniveau,waaropikmijindejaren1950en
1951bevondenmethetmijdestijdsterbeschikkingstaandevergelijkingsmateriaal
nietalleopeenvoormijbevredigendewijzekunnenoplossen.
Destemeerverheugthetme,datikdefirmaTjeenkWillinkteZwollebereidheb
gevonden,hetresultaatvanmijntoenmaligearbeid,nuditdoortoevallige
omstandighedennieteerderkonwordengedrukt,inhetlichttegeven.Ompraktische
enfinanciëleredenenwerdechterinonderlingoverlegbeslotendeuitgavetebeperken
totDeRoovere'sgedichten.HethadtrouwensweinigzinhetprozawerkDeBlyde
incoempstevanVrouwMargrietevanYorckenhetspelQuicunquevultsalvusesse,
dierespectievelijkindeKronijkvanhetHistorischGenootschapteUtrechteninde
LeuvenseBijdrageneengoed,vooriederbereikbaaronderkomenhaddengevonden,
eraantoetevoegen.Maarookdezeuitgavevandegedichtenalleenzounietmogelijk
zijngeweestzonderaanzienlijkefinanciëlesteunvandeNederlandseOrganisatie
AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere
6
voorZuiverWetenschappelijkOnderzoek.Ikstelerprijsophieropenlijkmijndank
daarvoortebetuigen.
Allendiemijhebbengeholpendoorhetverlenenvanhunbemiddelingbijhet
raadplegenvanhandschriftenendrukken,krijgenterplaatsewaardiebronneninde
Inleidingvoorheteerstwordengenoemd,dehuntoekomendedank.Errestmijhier
alleennogdebetuigingvanmijnbijzondereerkentelijkheidjegensProf.Dr.W.A.P.
Smit,diehetgehelewerkkritischheeftdoorgelezenendaarbijverscheiden
waardevolleopmerkingenheeftgemaaktenvoortseenwoordvanwaarderinginhet
algemeenvoordeonbekrompenwijze,waaropdeNederlandsebibliothekenmijde
nodigehulpmiddelenbijmijnstudiehebbenverschaft.
AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere
7
Inleiding
Leven en persoonlijkheid
Volgenshettraditioneleschemabehoortmenindeinleidingtotdeuitgavevan
iemandswerkenallereersteenlevensbeschrijvingtegeven,liefsttegendeachtergrond
vandetijdendeomgeving,waarindeheldleefde,omvervolgenseenschetste
ontwerpenvanzijnpersoonlijkheid,voorzoverwedaarvanuitde
levensbijzonderhedenendegeestvandenagelatengeschriftenietskunnenleren.Ik
zaldelaatstezijnomtegendezeelementaireeisteprotesteren.Integendeel,ikgeloof
datzevooralletijdenzalmoetenblijvengeldenendaternietsis,datbeterkan
bijdragentoteenwerkelijkverstaanvaneendichterlijkoeuvre,inzonderheiduit
vroegereeuwen,daneenidealebiografie.
WanneerwijnunaardezemaatstafonswillenopmakenDeRoovere'slevenen
persoonlijkheidtetekenen,danstaanwevooreigenaardigemoeilijkheden.We
constaterenallereerstmeteenzekereschrikenverbazing,datervan'smansuiterlijke
levensomstandighedenslechtsbitterweinigbekendis;vervolgensdatdieluttele
gegevensonsnogvoorpuzzlesplaatsen;entenslottedatzeopéénoftwee
uitzonderingennauittweederangsbronnenstammen.
Inzijnonstuimigproefschrift,datmeergetuigtvanschrijverstalentdanvan
wetenschappelijkezin,zegtG.C.'tHoogalshijDeRoovere'slevengaatbeschrijven1:
‘Latenwemaarbeginnenmetheteinde’.Ooknu,d.i.na33jaar,isdatnogaltijdhet
beste.In't‘carnation’vanEduardDeDene,deuitgeverderRethoricaleWercken
(voortaangeciteerdRW)hebbenweeenvastedatum:
DenVoYshoorteeran.XVJ.
InMeYebederf///DJesdoen
CLaerdeCVnstIChsteDIChteresterf.Anno14822.
1 AnthonisDeRoovere,diss.A'dam1918(Amsterdamz.j.)bl.1.
2 Titelpagina,herhaaldopfol.N2r.
AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere
8
EnonderdetitelvanhetNieuweJaervanBrugghe1zegtDeDenenogmaals,datDe
Roovereop16Mei1482isoverleden.Wijwetenniet,welkeleeftijdhijtoenhad
bereikt.InzijnClachteopdedoodtvanAnthonisdeRoouere2betreurtJanBortoen
hetontijdigafstervenvanzijnbroederindeedeleconste.Blijkensr.1-7vanstrofe
3wasDeRooverealsdichternoginzijnvollekracht:
OheyligheweerdigheTriniteyt
Haddeghyghebeyt//hethaddeonswelgegreyt
Wanthydiendeonssoewelhierindentijdt
Daerissersoemenichdieomsteruencreyt
Dieversuftheytbreydt//eenwalghelickpleyt
Endewaremeerdantijdtintgrafgheleydt
Endehyencandesleuensnietwordenquyt...
Alledata,dieweverdernogbezitten,hebbenbetrekkingopdejarenzestig.Vóórdien
hadDeRooveremetzijnrefreinopdestok‘Oftmoederlijckhertelieghenmach’de
titelverworvenvan‘PrinchederRethorijcken’.Ditgebeurde‘ineensekeregenerale
vergaderinghe/feestederRethorijckeninBrugghegehouden’,toendedichterongeveer
17jaaroudwas.AldusDeDene3,diehelaasverzuimthetjaaroptegeven,waarin
die‘generalevergaderinghe’plaatsvond.Wijgelovennietvermistetasten,indien
wehaaropca.1450dateren.WantwijgaanvolkomenaccoordmetA.Ricounen
W.vanEeghem4,wanneerzeDeRoovere'sgeboortejaarondanksdebezwarenvan
'tHoogop1430stellen.Ikbenzelfsgeneigdhetnogenkelejareninderichtingvan
1435teverschuiven.Maardatisslechtseenpersoonlijkvermoeden.
Deeerstegedateerdegegevensbrengenons,zoalsreedsgezegd,indejarenzestig.
Daarzijnallereerstdeopdrachteninzakedeversieringvandestadbijfeestelijke
gelegenheden5.Zelopenvan1462tot1478.Uitdezezelfdejarenstammenookalle
dateerbaregedichtenvanDeRoovere,behalvehetNieuweJaervanBrugghedat
volgensDeDenein1480isgedicht.Hetzijndejarenvanhetgerijptedichterschap
envanmannelijkeactiviteit.Daarinvormthetjaar1465naardetraditionele
voorstelling
1 RWJ6v.
2 RWN1v;zieoverJanBortoenL.Gilliodts-VanSeverenL'oeuvredeJeanBritoinAnn.de
laSoc.d'Emulationtome47(1897)p.1suiv.
3 RWA3r.
4 Rhet.Brux.inRevueBelge1935,p.428noot1.
5 GilliodtsvanSeverenInventairedesArchivesdelavilledeBruges,Sectionpremière:
InventairedesChartres,premièresérie,tomeV,p.531suiv.
AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere
9
eenglanspunt.DeRooverezoutoeneenaanstellinghebbengekregenalsstadsdichter.
Bijnuchterebeschouwingvandefeitenblijktdetoelagevanzespond'sjaarsslechts
eenarmzaligeondersteuningtezijngeweest,dieeerdereenvernederendedaneen
vererendeindrukmaakt.Aanleidingtothetbesluit1waseenvoorstelgeweestvan
JandeBaenst,ruddere,heerevanSentJorisinDistelen,omdedichtereenbaantje
tebezorgenopgrondvanhetfeit,dathij‘langhejarentendiverschenstondenveel
endehoofschelickeghedienthadde,endemenigheghenoughtevanspelenvangoeden
moralithedenendevanandereneerbarenesbatementenghedaenendeghespeelthadde,
endedathymidsdienwelwaerdichware,datmennebinnendervoorseiderstede
behilde’.Inplaatsvanhetvoorgestelde‘officie’kreegDeRoovereeensteungeldje,
waarlijkgeenbewijsvanhogeverering!
Indeinleidingtotdebegiftigingsakteissprakevaneen‘zekerebegheerte,die
onzehardegheduchteheereendeprincemijnheeredegravevanCharreloishemme
(d.i.blijkbaarhetstadsbestuur)ghedaenhadde’enditheeftdeoudereschrijvers
aanleidinggegeventotdeconclusie,dathetvoorsteltotondersteuningzouzijn
uitgegaanvanKarelvanCharolais,delatereKareldeStoute.ZoRicourenSerrure
ennogteWinkel,dieJandeBaenstalstussenpersoonlaatfungeren2.'tHoogverwerpt
dezeopvatting,maarhijzouzichwelvoorzichtigerhebbenuitgedrukt,wanneerhij
DenDroomvanRouereopdiedootvanhertogekaerlevanborgonnyensaleger
gedachtenhadgekend.Daarlezenweinr.208-9:
sijndoot(t.w.vanK.deStoute)moetmijinttherteblijuen
hijgafmijmijnbijleuenalsloonvergolden(bl.359).
Helemaalduidelijkisdezeconfessieweliswaarniet,maarzoveelschijntzeker,dat
DeRooveredegevallenheldzijnerkentelijkheidbetuigtvooreenpersoonlijkegunst,
t.w.het‘bijleven’,eigenlijkvruchtgebruik,hierwellichtteverstaanalsbijdragein
zijnlevensonderhoud.Endandenkenweonwillekeurigaanhetbesluitvan1465,
waarindiezelfdeKarelvanCharolais-zijhetineenenigszinsvreemdverband-
wordtgenoemd.
Indezelfdestedelijkeaktehoordenwe,datDeRoovere‘menigheghenoughtevan
spelenvangoedenmoralithedenendevanandereneerbarenesbatementenghedaen
endeghespeelthadde’.Alwatdaarmee
1 Belg.Museum10(1846)bl.45-46.
2 'tHooga.w.bl.22-23.
AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere
10
wordtbedoeldaandramatischdichtwerkis-afgezienvanhetspelQuicunquevult
salvusesse-verlorengegaan.Hetzelfdegeldtvoordedriespelenvoordefeestente
Lierin1466vervaardigd,waarvoorDeRoovere‘18stuyversgrooten’ontving1.Die
opdrachtvormthetbewijs,datdedichternuookbuitenzijngeboortestadeenzekere
bekendheidheeftgekregen.Eensucceszullenzestellignietzijngeweest.Wijkennen
DeRoovere'sdramatischekwaliteitenuitQuicunquealszeermiddelmatig.Ofschoon
hijinhetesbatementmeerbedrevenkanzijngeweest,ishetzwijgenvandebronnen
overanderebestellingenvanbuitenwelietszeggend.Meerdanzijnspelenverbreidde
hetLofvandenH.Sacramente,datvermoedelijkookindezejarenisontstaanende
dichterdetitel‘VlaemschDoctoorendePoetichRethorizien’bezorgde,zoalsDe
Deneonsmeedeelt,zijnfaamnaarbuiten.Hetaantalbewaarderedactiesgetuigt
hiervanènhetfeit,dathetinverscheidenkerken(blijkenshetBrugseenhetLondense
handschrift)inhetopenbaar‘toteenyeghelijcxdevotie’isopgehangen.
Hetoverigegedateerdewerklooptvanenkelechronogrammen-indienzeinderdaad
vanhemzijn-overDeBlydeIncoempstevanVrouwMargrietevanYorck(1468)in
proza,totDenDroomvanRouere,eenklachtoverdedoodvanKareldeStoutevan
1478of1479.Ingeenvandezewerkenissprakevaneenwerkelijkverstaanvande
gebeurtenissen.Degeestelijkehorizonisnietruimerdandievaneenmanuithet
volk.Deschrijver,dieindekleinburgerlijkewereldomzichheenzoscherpweette
onderscheidentussenideaalenwerkelijkheid,huldigttenaanzienvandegrotender
aardenogdetypisch-volkse‘mythische’opvatting.Natuurlijk,diepereachtergronden,
werkelijkedrijfverenenverborgensamenhangenmagmenvaneentijdgenootniet
verlangen.Dathijdeanecdotischekroniekschrijverijvanzijneeuwvolgt,ishem
nieteuvelteduiden.Maardeonaantastbaarheid,devolstrekteverhevenheidvanzijn
helden,deBourgondischehertogenenhunfamilie,jenseitsvomGutundBösen,
getuigtvanzijnsolidariteitmetdevolksklasse.
WasDeRooveredaneengewonearbeider?Ikmeenvanwel.Inzijnreeds
meermalenaangehaaldeClachtezegtJanBortoen,‘zijnenmedegheselleintijden
voorleden’(hijkonhetdusweten!):
Metmetsenehyhemambachtelijckgheneerde
1 ZienuL.vanBoeckelLetterkundigleventeLierindeXVeenXVIeeeuwinLiervroegeren
nu,dl.III(1929).
AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere
11
enDeDenenoemtinzijnvoorberichtonzedichter‘vrymetselaervanzijnen
ambachte’enverder‘eenIdiotz/endesimpelleeck/ongheleertambachsman...:
niethebbendedanzijnvlaemscheingheborenlanttaleoftspraecke’.JanFransWillems
heeftdaaruitdesimpele,voordehandliggendeconclusiegetrokken:‘DeRoovere
wasvanambachteenmetselaar’,watindeBibliothecaBelgica(R66)heet:‘un
simpleouvriermaçon’.Diegevolgtrekkingzouechtervolgens'tHoogniet
gerechtvaardigdzijn.Totderehabilitatievandedichtertegendeverwijtenvande
oudereonderzoekers,inzonderheidvanKalff,behoordeblijkbaarook,datDe
Roovere'sberoepmeermaatschappelijkaanzienmoestgenotenhebben.Endanweet
'tHooghetklaartespelenomonzedichtertotbouwmeester,totarchitectte
promoveren.
Helaashoudenzijnargumentengeensteek.Debasisvan'tHoog'sconstructieis
trouwensalondeugdelijk.Hijhadbehorendoortedringentotheteigenlijkewezen
vandezeBrugsekleineburgerendanwasallesduidelijkgeworden.Indienhijhad
kunnenonderscheidentussenhetplichtwerk,d.i.hetgelegenheidswerk,enhet
hartewerkvandezedichter,danzouhijnegentiendenvanhetgeheleoeuvreopzij
hebbengelegdenindeenkelereligieuzeensatirischegedichten,dieeroverbleven,
dewareAnthonisdeRooverevoorzichhebbenzienstaan.Indiepersoonlijke
belijdenissentoontdedichterzichalseenmens,diebezetenisvandenietigheidvan
alhetaardse,diezichziekergertaandeboosheidvandewereld,diehopeloze
pogingendoetomalthanszijngeloofindekerktebewaren,maarextremespiritualist
diehijis,tochookinhaarwereldseverschijningsvormgeenidentiteitmeerbespeurt
methetLichaamvanChristusendanvooruitgrijpendopdeReformatieinzijnwereld-
enlevenswalgingzijnenigetroostvindtinChristusalleenenhetgeloofalleen.
Ditisinenkelewoordensamengevat,watmenindenbredeuiteengezetkanvinden
indevolgendehoofdstukken.Conclusie:DeRoovereheeftgeleefdineenprincipieel
conflictmetzijnwereld;hijvoeltzichbedrogen,verraden,uitgestotenuitde
gemeenschap,dievoorderigoreuzemoralistgeenplaatsheeft,wierduisteremanieren
hijwelkent,maarnietkannavolgen;waarophijzichslechtskanwrekenmetzijn
vlijmscherpesatiren.DeRoovereheeftgeencarrièregemaaktenookzijnlitteraire
roemisnietinovereenstemmingmetzijnjeugdaspiratiesenverwachtingenopgrond
vanzijnaanvankelijksuccesgestegen.Hijisverbitterdgeraakt,omdathijde
mislukkingnietaanzichzelfkonwijten.Integendeel,zijnhogemorelestandaard,
zijnspiritueleinstelling,eeneerstedeugdineigenogen,verijdeldezijnrealisatiein
dewereld:
AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere
12
Dienvterwereldtsalbedien
Diemoetduersteictzijnalseeniacke
Alommemoethyhoocheydtdien
Dienvterwereldtsalbedien
OnnooselalsdieGodtverrien
Oftandersgaethymettensacke
Dienvterwereldtsalbedien
Diemoetduersteictzijnalseeniacke.(bl.318)
Diedoordewereldtsalgheraken
Diemoetconnenhuylenmettenhonden
Endemoetoockconnendiuersschespraken
Diedoordewereldtsalgheraken
Hierwaerheytsegghen/enghindermissaecken
Voorensaluen/endeachterwonden
Diedoordewereldtsalgheraken
Diemoetconnenhuylenmettenhonden(bl.319).
Zoumenmenen,datiemanddiehettotarchitectheeftgebracht,nogzulkerondelen
kanschrijven?Hijzoudanimmerszelfmoetenhebbenmeegedaanmethet‘vooren
saluenendeachterwonden’,het‘hierwaerheytsegghenenghindermissaecken’,het
huilenmetdehonden,hetpluimstrijkenenloftuiten;hijmoestook‘duersteictzijn
alseeniacke’;andersblijftmenimmersarm,wordtmenachterdebankgeworpen,
uitgelachen,jakomtmenhetlevennieteensdoor.Dearchitectzouzichschamen
voorzichzelfenzichzekernietblootgevendooraanzulkewaarhedenvormtegeven.
Neen,alleeneenarmesukkelaar,dieerbuitenstaat,wienietsisgelukt,kanzobitter,
zolevenswaardichten.
Persoonlijkschijnthijinhetbijzondergedupeerdtezijngeweestdoor
huichelachtigemooipraterij,diezouiterstfelwordtgehekeldinhetrefrein,datbegint
‘HeereGodtwaersalmenkiesenbetraute’metdesnijdenderegels
Ickwildewel/mensulckmochtscheruen
Sondersonde/alsoomenwermoespliet!
Eenmaalalthansishijerdooringrotemoeilijkhedengekomen.Eenvrouwheeft
hemmetliefdewillenvangen.DatlezenweinzijnGoedeLeeringhe.Waarschijnlijk
washeteenvrouwmeteenverdachtverleden.
AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere
13
Haarvroegerebeschermerzatmeeinhetcomplot.Slechtsdooreengelukkigtoeval
heeftDeRooveredeaanslagontdekt.Hijzalerzovangeschrokkenzijn,dathijnooit
meerietsmetdeliefdetemakenheeftwillenhebben.Uitzijndichtwerkblijktniets
vanhetbezitvanvrouwenkinderen.VeeleerbezittenweindeTwaelfOuderdommen
eencontra-indicatie.Hierwordtallevreugdgereserveerdvoordejeugdende
levensavondkentnietdekoesteringvaneengezin,omringddoorkinderenen
kleinkinderen.
Uitdehekeldichtenblijktverder,datDeRooveremetzijngansehartenuitsluitend
aandekantvandekleineluidenstaat.Hijneemtstellingtegendiemenselijke
vermogens(indechristelijketerminologiealsondeugdenvoorgesteld)diecarrière,
d.w.z.macht,inwelkevormook,waarborgen,mitsgaderstegendeexponentenvan
diemacht,adel,geestelijkheidèn‘notabele’burgers.Somskrijgtzijnstemdedreiging
vaneensocialerevolutie.Zowanneerhijzijngrimmigeblikkenslaatnaardeheren,
die‘hogepeerdenrijden’endieparasiterenophetzweetvandearmesloebers.Of
wanneerhijspotmetdeuitdelingvan‘papenbroodt’aandeoude,afgeleefdestakkers
metdieopmerkelijkeconfessieindeslotstrofe,dathijinzijnlevenvanderijkenen
machtigenmaarweinigsteunheeftondervonden,ofschoonzezijnnaamvaakhebben
gehoord.Maarook:zijnconceptievandegrote‘ondeugden’istypisch
klein-burgerlijk.InVanHoueerdye/NijdtendeGhierichedeissuperbiatyrannieof
willekeurgeworden,avaritiaberovingvandekoopman(voordekleineBruggeling
dèoorzaakvandeachteruitgangvanzijnstad)eninvidiahetgeroddelindestegen.
Neen,dezemanwasgeenarchitect.Wathijdanwèlwas?Zelfspreekthijerniet
over.Eenmaalverklapthijons,nl.inVanOnderhoorichede,dathij‘terclergienoydt
wasverbonden’,d.w.z.dathijgeengeestelijke,geenwetenschappelijkenzelfsgeen
hoofdarbeiderisgeweest.BlijkenshetPrincheisditrefreingeconcipieerdteOostende
onderhetwerk;watvoorsoortwerkwordtnietgezegd,maarstellighandarbeid,
mechanischwerk,waarbijhetdenkenvrijspelhad.Enwaaromzoudenwedande
getuigenissenvanBortoenenDeDenenietaanvaarden,volgenswelkeDeRoovere
eendoodeenvoudigearbeiderenweleenmetselaarisgeweest?Dearchievenzwijgen
overdeverondersteldebouwmeesterenmakenslechtsgewagvanopdrachtenvoor
versiering,dieallerminsthetberoepvanarchitectnoodzakelijkmaken.Mochthij
trouwensbijzonderebouwkundigekwaliteitenhebbenbezeten,danzoudenzijn
gedichtendesporendaarvanvertonen.Welnu,indienerietsisdatonsdaarinpijnlijk
treft,danishetjuisteenvolslagen
AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere