Chłopi wobec zmian cywilizacyjnych w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX - początku XX wieku

186 Pages·4.078 MB·Polish

by  Krisań M.

Chłopi wobec zmian
cywilizacyjnych
w Królestwie Polskim
w drugiej połowie XIX
– początku XX wieku

Maria Krisań
Chłopi wobec zmian
cywilizacyjnych
w Królestwie Polskim
w drugiej połowie XIX
– początku XX wieku
Wydawnictwo Neriton • Instytut Historii PAN
Warszawa 2008
Redakcja naukowa
Włodzimierz Mędrzecki
Redakcja, korekta i indeks
Ewa Bazyl
Opracowanie grafi czne
Elżbieta Malik
Projekt okładki
Aleksiej Krisań
Ilustracja na okładce: Fragmenty kodry łowickiej
i listu do „Gazety Świątecznej” sprzed I wojny światowej
© Copyright by Maria Krisań
© Copyright by Wydawnictwo Neriton
© Copyright by Instytut Historii PAN
ISBN 978–83–7543–046–2
Tytuł dotowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Wydawnictwo Neriton
Wydanie I, Warszawa 2008
Rynek Starego Miasta 29/31, 00–272 Warszawa
tel. [phone] w. 26
www.neriton.apnet.pl
[email protected]
Nakład 300 egzemplarzy
Objętość 15 arkuszy wydawniczych
Druk i oprawa Fabryka Druku
Spis treści
WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
ROZDZIAŁ I. Kultura słowa drukowanego i pisanego na wsi Królestwa
Polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1. Warunki zdobycia nauki w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX w. 17
1.1. Szkoły ludowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.2. Stosunek do nauki w środowisku wiejskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2. Wizerunek chłopa-czytelnika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.1. Ruch oświatowy wobec chłopa-czytelnika: powstanie literatury
dla ludu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
2.2. Stosunek do chłopa-czytelnika na wsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
2.3. Samoidentyfi kacja czytelników gazet ludowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
3. Społeczno-komunikatywna funkcja prasy dla ludu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
3.1. Czytanie prasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
3.2. List do gazety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
ROZDZIAŁ II. Środowisko wiejskie Królestwa Polskiego wobec Kościoła
katolickiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
1. Funkcjonowanie Kościoła katolickiego na wsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
1.1. „Każdy katolik potrzebuje się pomodlić i podziękować Bogu” . . . . . . .67
1.2. „I jakże Pan Bóg nie ma nas karać?” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69
1.3. „Piękne to było nabożeństwo − dało się słyszeć płacz ludu
w kościele” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73
1.4. „…donieście co moskal wynawia z religią naszą” . . . . . . . . . . . . . . . . . .75
1.5. „Porządek wszędzie, aż niechce się z kościoła wychodzić” . . . . . . . . . .78
2. Rola księdza w opinii wiejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
2.1. „…na tamtem świecie to będzie bida” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
2.2. „Stara się on i o dobro dusz swych parafj an...” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84
3. Napięcia w relacjach pomiędzy wsią a duchowieństwem . . . . . . . . . . . . . . . .88
3.1. „Mieliśmy księdza wikarjusza…” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88
3.2. „A gdzie się podziała między wami miłość uczniów Chrystusa
Pana?” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90
3.3. „…panują stosunki można powiedzieć średniowieczne” . . . . . . . . . . . .96
3.4. „W szynku jest wolnym człowiekiem, jest panem…” . . . . . . . . . . . . . . . .97
3.5. „Śpiwać darmo, boli gardło” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100
3.6. „Proszę mi swego Zarania nie przysyłać…” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104
3.7. „...chłopi trochę przejrzeli na oczy” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
ROZDZIAŁ 3. Kapitał symboliczny chłopów w Królestwie Polskim w okresie
przemian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
1. Podstawy kapitału symbolicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
1.1. Migracja zarobkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114
1.2. Cele i marzenia migrantów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118
1.3. Stosunki pieniężne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123
2. Elementy kapitału symbolicznego chłopów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126
2.1. Odzież świąteczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126
2.2. Reprezentacyjny charakter przedmiotów domowego użytku . . . . . . .138
2.3. Jedzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143
2.4. Zmiany języka i obyczajowości chłopskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146
ZAKOŃCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
ANEKS 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
ANEKS 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
WYKAZ SKRÓTÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
SUMMARY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
КРАТКОЕ СОДЕРЖАНИЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
INDEKS OSÓB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
INDEKS MIEJSCOWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Podział administracyjny Królestwa Polskiego w 1867 r.

Wstęp
Przy rozpatrywaniu historii modernizacji społecznej w drugiej połowie XIX
– na początku XX w. oraz historii chłopów w Królestwie Polskim, jednym z pod-
stawowych problemów badawczych jest stosunek środowiska wiejskiego do
zmian cywilizacyjnych, zachodzących w danym okresie. W literaturze nauko-
wej jeszcze pod koniec lat 10. XX w. zwracano uwagę na to, że „ewolucja spo-
łeczna chłopa dokonywała się [...] przy stałym oddziaływaniu wzajemnym szer-
szego społecznego środowiska na społeczność chłopską i na odwrót − chłopów
na szersze życie społeczne. Stopniowe zanikanie dawnej izolacji wsi, rosnący
udział chłopów w procesach społecznych na skalę narodową, a nawet świato-
wą, ich powolne, lecz postępujące jednoczenie się z narodową polską i ogólno-
ludzką cywilizacją, stanowią najbardziej charakterystyczne cechy tej ewolucji”1.
Istotnym zmianom w statusie ludności wiejskiej w sferze gospodarczej, prawnej
i społecznej towarzyszyła przemiana w sferze kultury, którą w tym okresie
można opisać jako kulturę społeczności wiejskiej typu przejściowego.
Przedmiotem tej pracy jest zbadanie percepcji zmian cywilizacyjnych
w środowisku wiejskim Królestwa Polskiego w drugiej połowie XIX – początku
XX w., a mianowicie przedstawienie mechanizmów współdziałania chłopów
z otaczającym ich światem w ramach tych zjawisk, które w porównaniu z epo-
ką poprzednią nabierają charakteru masowego2. Chodzi przede wszystkim
o upowszechnienie słowa drukowanego na wsi, którego efektem był rozwój
rynku literatury popularnej i powstanie prasy dla ludu. W centrum uwagi znaj-
duje się postrzeganie słowa drukowanego przez środowisko najbardziej aktyw-
nej części wsi, a mianowicie czytelników-korespondentów tygodników ludo-
wych, którzy mieli pośredniczyć w rozbudzeniu „nieoświeconego ogółu”.
1 W. I. Thomas, F. Znaniecki, Chłop polski w Europie i Ameryce, t. IV, Warszawa 1976, s. 8–9.
2 Zob. omówienie problemu modernizacji i zmiany cywilizacyjnej w: J. Kochanowicz, Spór
o teorię gospodarki chłopskiej. Gospodarstwo chłopskie w teorii ekonomii i w historii gospodarczej, War-
szawa 1992.