Table Of ContentBUYUK
LAROUSSE
• • • •
SOZLUK VE ANSİKLOPEDİSİ
2 CİLT
.
Amerika — Avusturya
İ Milliyet
Interpress Basın ve Yayıncılık A.Ş. adına
Hürrem FİLA
genel yayın yönetmeni
Adnan BENK
yayın kurulu
Oya ADALI, Nilgün AKAR, Bedia AKARSU, Engin ALÇORA, Yasemin ALPMAN, Abt»as ALTUNKAŞ,
Aydın ARIT, Selahattin BAĞDATLI, Mustafa BALEL, Mustafa BAYKA, Nezih COŞ, Güler
DEĞİRMENCİ, Melek DENER, Turgut DEVECİ, Tamer ERDOĞAN, Sırrı ERİNÇ, Şenay ERKAN,
Peyami ARMAN, Ayşegül EROL, Konur ERTOP, A.Fuat FİDAN, Tankut GÖKÇE, Öznur
GÜNDOĞDU, Selahattin HİLAV, Rıfat İNSEL, Cenap KARAKAYA, M.N. KARAKÜÇÜK, Melih
KIRAN BAĞLI, Gülsen KORALTÜRK, Güzide KOSİFOĞLU, Dilek KÖSEOĞLU, Cevdet KUDRET,
Turgut KUT, Deniz MAZLUM, Günnur ORMANLAR, Tahir ÖZÇELİK, Süleyman ÖZÇİFTÇİ, Ufuk
ÖZKOLÇAK, Isa ÖZTÜRK, Mehmet SERT, Kenan SOMER, ilhami SOYSAL, Beyhan Aziz TANER,
Aksel TİBET, Erdoğan TOMAKÇIOĞLU, Teoman TUNÇDOĞAN, Hale ULUSOY, Doğan ÜLGENCİ,
Mara YAKOVLEVSKİ, Aydın YALKUT, Mehmet YARAŞ, Ömür YARS, Tahsin YAZICI, Dilek
YELKENCİ, Melih YÜRÜŞEN
sorumlu yayın yönetmeni
Aydın YALKUT
araştırma
Despina ÇİMROĞLU ve yardımcıları Betül GÜVENSOY, Nesrin OĞRAŞKAN, Mine ÖZDİLER, Servet
SABAK, Hilda SETYAN, Semra BAL
arşiv
Sevil ÇELEBİCAN ve yardımcıları Nurgül KAYA, Cansel Çolak SAVAŞ
teknik yönetmen
Nazlı TURKSOY
sayfa düzeni
Ömer BARANİOĞLU ve yardımcısı Çağatay AKYOL
harita
Mansus TETİK ve yardımcıları Berrin BÜYÜKANIT, Ruhi DİLGİMEN, Seval ÖZLER, Ceyda
SAKARYA
düzelti
Hayrettin KARA ve yardımcıları Zeynep ATAYMAN, Fatma AYDIN, Sait GÜRAY, Aydın
KARAAHMETOĞLU, Gülsüm ÖZ, Sibel TÜRKMENOĞLU
fotoğraf
Muhlis HASA ve yardımcısı Sedal ANTAY
sekreterler
Funda ARSLAN, Halime DEMİR, Nil HEPER, Kadriye KÖMÜRCÜOĞLU, Lale KURUDAĞ, Belgin
SOYCAN, Satı ŞİMŞEK
dizgi
Turgay ŞIK ve yardımcıları Leyla BİRBEN, Âdem ÇALIŞKAN, Betül FERİK, Hülya HASEL, Sakine
KAYA
kamera
Gelişim Yayınları kamera servisi
baskı: Milliyet Gazetecilik A.Ş.
Copyright: Librairie Larousse
Copyright: Interpress Basın ve Yayıncılık A.Ş.
Büyükdere Cad. Apa Ofset arkası
Levent-İSTANBUL Tel: 169 66 80 (20 Hat)
BUYUK
SÖZLÜK VE
ANSİKLOPEDİSİ
Fransızca Grand Dictionnaire Encyclop6dique Larousse (GDEL)
temel alınarak hazırlanmıştır. BÜYÜK LAROUSSE SÖZLÜK
VE ANSİKLOPEDİSİ’nin bütün hakları saklıdır;
adı belirtilmeden hiçbir alıntı yapılamaz.
Librairie Larousse 1986 [S.P.A.D.E.M. et A.D.A.G.P.J
Amerika Birleşik Devletleri
kurmay başkanlığına bağlı olan Marıne ra da başkanlığa adaylığını koyabilir. Baş (görevden alma, azil) yöntemi geçerlidir:
Corps ile sıkı işbirliği içindedir. 10 kasım kanın yerini almak üzere göreve çağrılma bu yöntemle yüksek memurlar ve temsil- 525
1775'te, gemilerin korunmasını sağlamak dığı sürece başkan yardımcısının rolü ol çiler kendi seçmenleri tarafından görev
için 4 bölük olarak kurulan Marine Corps, dukça siliktir; Senato’ya başkanlık edebi den alınır. Yerel yetkileri önemli olan vali
daha sonra sürekli bir güç haline getiril lir; ancak, yalnızca eşitlik durumunda oy lik kurumu, siyasal yaşamda etkili bir rol
di. 1945'te asker sayısı 483 000 kişiye çı kullanabilir. oynar. Eyaletler, idari olarak Country'le-
karılan bu güç, İkinci Dünya savaşı’nın Birlik'in siyasetini fiilen yöneten başkan- re ayrılmıştır.
tüm harekât alanlarında büyük başarı dır. Bu amaçla, kendi atadığı ve gereğin SAVUNMA
gösterdi. Uygun bir hava gücü (Marine de görevden aldığı bakanlardan (ABD’de
Aviation Force), seçerek adam alma yön adları ”sekreter”dir) oluşan bir kabine ku Silahlı kuvvetlerde 1985’te 2 151 600
temi, çok özel bir anlaşma deniz piyade rar; her sekreter (bakan) bir ya da birkaç asker görevliydi. Bu güç dört grupta top
si birlikleri'nin (“the Old Corps”) Ameri yardımcısıyla, bir bakanlığı yönetir. Baş lanıyordu:
kan silahlı kuvvetleri’nin en seçkin gücü kanın emrinde, sayıları ve önemi Roose- • Stratejik kuvvetler:
olmasını sağladı. velt’ten beri büyük ölçüde artan özel uz —Strategic Air Command (Stratejik hava
man ve danışmanlardan oluşan Execu- komutanlığı) emrinde: 1 000 Minuteman
KURUMLAR tive Office of thePresident vardır.Bakan- II ve III tipi kıtalararası balistik füze (ICBM),
ABD, federal kurumlarla yerel kurum- lar ve danışmanlar ya siyaset adamı (da her biri on nükleer başlık taşıyan 48 tane
ların bir arada bulunduğu bir federal dev ha çok eyalet valileri ya da eski valileri, MX Peacemaker ICBM; ayrıca 151 tane
lettir. bazen de Kongre üyeleri), ya da teknis B-52 G ve 90 tane B-52 uzun menzilli, 56
• Federal kurumlar. ABD anayasası, gü yendir (memurlar, kamu görevi için özel FB III A tipi orta menzilli nükleer bomba
nümüzde yürürlükte olan yazılı anayasa işlerini bırakan iş adamları). Yasaları yü taşıyabilen uçak.
ların ilkidir. 1787’de hazırlanan ve rütmekle görevli olan başkan, geniş bir —Navy- (Deniz kuvvetleri) emrinde: Top
1789'da kabul edilen bu Anayasa, günü düzenleme yetkisine sahiptir; federal yö lam 640 füze taşıyan, balistik füze fırlata-
müze değin 26 değişikliğe uğradı, ilk de netimin başı olarak bütün federal görev bile.n 37 nükleer denizaltı (SSBN).her biri
ğişiklikler Birlik’in üye devletler üstünde lileri atar (eskiden kamu görevlilerinin ne 24 Trident l/C-4 füzesi taşıyan Ohio sınıfı
ki yetkisini azaltırken, sonrakilerin çoğu redeyse tümü, başkanlığı kazanan partiy 6 SSBN, toplam 192 Trident l/C-4 taşıyan
federal erkin yetkisini güçlendirmeye yö le birlikte değişiyordu; günümüzdeyse ka Franklin sınıfı 12 ve 288 Poseidon füzesi
nelik oldu. mu görevlilerinin kazandıkla . güvenceler taşıyan Lafayette sınıfı 18 SSBN. Nükle
1971’de yapılan 26. değişiklikle, seç "ganimet sistemi” [spoils system] denilen er seyir füzesi taşıyabilen 4 denizaltı
me ve seçilme hakkı için gereken yaş sı bu uygulamaya sınır getirdi). Ayrıca baş (SSGN).
nırı 20'den 18'e indirildi. kan, Silahlı kuvvetlerin başkomutanıdır ve — North American Aerospace Defence
Başkan. Devlet ve hükümet başkanlığı Senato’nun denetimi altında Birlik' Command (Kuzey Amerika havasahası
görevlerini bir arada yürüten başkan, ın dış siyasetini yönetir. Kongre'de kabul savunma komutanlığı) emrinde: Kanada’
dört yıl için seçilir; bir defaya mahsus ol edilen yasaları veto hakkına sahiptir (baş nın Hornet F-18 uçaklarıyla birlikte önle
mak üzere yeniden seçilebilir. (Başlangıç kanın karşı çıktığı yasanın kabulü için her me, uyarı görevi yapan 72 tane F-15 Eag-
ta, bu konuda hiçbir sınırlama öngörül iki meclisin üçte iki çoğunluğunun oyu ge le uçak. Bu uçaklar, Ballistic Missile Early
memişti, ama ilk başkan George Wa- reklidir). Her yasama yılının ilk oturumun Warning System ’i (balistik füzelere karşı
shington’un yalnızca iki kez aday olma da "Birlik'in durumu hakkındaki bildirisi”- erken uyarı sisterni) içinde, füzelerin fırla
sı,bu geleneğin yerleşmesine yol açtı; ni okurken, Kongre’nin çalışma progra tılışını saptayan gözetleme uyduları ve ra
Franklin Roosevelt’in bu gelenekten ay mını da fiilen saptamış olur. dar tesisleriyle bağlantılı olarak Kuzey
rılarak dört kez seçilmesi üzerine,. Kongre. Yasama yetkisi iki meclise bı Amerika kıtasını kapsayan gözetleme,
1947’de kabul edilen 22. değişiklik, bir rakılmıştır: Temsilciler meclisi ve Senato. uyarı ve denetleme şebekesi oluştururlar.
başkanın iki dönemden fazla göreve ge Temsilciler, iki yılda bir, her eyaletin nü Başkan Reagan'ın açıkladığı (23 mart
lebilmesini yasakladı.) Başkan, "başkan fusuyla orantılı sayıda seçilir. Senatörler, 1983) ve daha çok Yıldız* savaşları ola
seçmenleri”nce belirlenir; her eyalette üçte biri iki yılda bir yenilenmek üzere, altı rak bilinen Stratejik savunma girişimi de
halk, VVashington’daki Kongre’de bulun yıllık bir süre için seçilir; her eyalet iki se bu denetleme, uyarı ve önleme sistemi
durduğu temsilci ve senatör sayısı kadar natörle temsil edilir. (Bu eşitlik Birlik’in bir nin geliştirilmiş biçimi olarak tanıtılmakta
“başkan seçmeni” seçer. Başlangıçta federasyon durumuna gelmesinden ön dır. Modernleştirme programlarının hede
her eyalet, seçmenlerini istediği gibi be ce, daha çok bir konfederasyon olduğu fi, Minuteman III ve Trident füzelerinin
lirliyordu. XIX. yy. boyunca, tüm eyalet tarihlerden kalmadır.) Meclisler ayrı ayrı menzilini, gücünü ve duyarlığını artırmak,
ler giderek ortak bir uygulama benimse toplanır, sürekli ve uzmanlaşmış komis B-52 uçaklarının fırlattığı seyir füzelerini
diler: başkan seçmenleri, genel oyla ve yonlar sistemiyle çalışırlar, ilke olarak geliştirmektir. Harekât istihbaratı alanında
tek turlu ve üsteli çoğunluk sistemiyle yurt meclislerin arasında eşitlik vardır; ancak, özel çalışmalar yapılmıştır. Stratejik hava
taşlarca seçilir; başkan seçmenleri emre vergi konusunda öncelik Temsilciler mec- komutanlığı emrinde çok geliştirilmiş araş
dici vekâlet uyarınca oy verirler (bu bir lisi’ndedir; iki meclis arasındaki anlaşmaz tırma araçları vardır. Bunların en mükem
gelenektir, yalnız altı eyalet bunu bir zo lıkları çözmek amacıyla (Committee of melleri, AVVACS erken uyarı sistemlerini
runluluk durumuna getirmiştir). Başkan Conference denilen bir karma komisyon taşıyan dört reaktörlü uçaklarla bağlantılı
lık seçimleri hemen hemen bütün bir yıl ca uygulanan) özel bir usul öngörülmüş ve çok yükseklerde (30 km) büyük bir hız
boyunca sürer ve üç evreden oluşur: tür. Gerçekte ise Senato daha ön plan la görev yapan SR-71 füze uçakları (Black
1) Başkan adaylarının, her partinin genel dadır: bir yandan üstün nitelikli üyelerden Bird) ile, gözlenecek alanlar üstünde al
likle temmuz ayında toplanan ulusal oluşması, öte yandan da başkanın me çak yörüngede dolaşan (Big Bird) keşif
kongresinde saptanması (kurultay dele mur atama kararlarını (genellikle, diplo uydularıdır.
geleri her eyalette farklı biçimde belirle mat atamaları dışında, gerçek bir dene 19 Kara kuvvetleri (780 800 kişi), 16 tümen
nir, ama önseçim sistemi genelleşmekte timden çok bir formalite sözkonusudur) (4’ü zırhlı, 6'sı mekanize, 3'ü piyade, 1 ’i
dir); 2) kasımın ikinci pazartesi günü ve dış politikasını onaylamak durumunda hafif piyade, 1 ’i hava indirme, 1 ’i paraşüt)
"başkan seçmenleri"nin belirlenmesi; 3) olması ona bu üstünlüğü kazandırmıştır. ve bazı bağımsız birimlerden oluşur. Bun
ertesi yılın ocak ayının ikinci pazartesi gü (Senato’nun VVilson’un katıldığı Varsailles lara ek olarak beş yeni hafif piyade tüme
nü de başkanın seçilmesi. Adayların hiç antlaşması'nı onaylamaması, kendi rolü ni daha oluşturulmaktadır. Rapid Deploy-
biri salt çoğunluğu elde edemezse Tem ne verdiği önemi gösteren klasik bir ör ment Force (Çevik kuvvetler) adı verilen
silciler meclisi, en çok oy alan üç aday nektir.) Anayasa değişikliklerinin her iki bu birlikler NATO-Avrupa dışında kulla
dan birini başkan, Senato da en çok oy meclisin ayrı ayrı üçte iki çoğunluğu ta nılacaktır. ABD’de üslenmiş birçok tü
alan iki adaydan birini başkan yardımcı rafından, sonra da eyalet yasama mec men, Avrupa’da üslenmiş ve 4 tümen ile
sı seçer. Birçok seçimde üç adayın mü lisleri toplam sayısının dörtte üçü tarafın 3 tugaydan (topiarn 220 000 kişi) oluşan
cadele etmesine karşın, yanlızca iki par dan kabul edilmesi gerekir. Yüksek mah- VII. orduyu desteklemek amacıyla, olası
tinin federal düzeyde iyi işleyen ve güç keme'nin 1937’de verdiği bir karardan bir hava taşıma harekâtında yer alabile
lü birer örgüt mekanizmasına sahip olma beri Kongre yasama yetkisini başkana cektir. Bir tümen Kore’de, bir tümen de
ları nedeniyle, bu kuralın uygulanmasına devredemez. Hawai’dedir. KaFa kuvvetlerinde M-60 ti
hiçbir zaman gerek kalmamıştır. Aslında, Yüksek mahkeme — ABD YÜKSEK* pi 9 000 tank, yeni geliştirilen M-1 tipi
başkan seçmenlerinin emredici vekâlet MAHKEMESİ. 2 833 Abrams tankı, 12 300 hafif zırhlı
uyarınca oy verdikleri hesaba katılırsa, • Yerel kurumlar. Birlik üyesi her eyalet araç, 4 000'i özdevinimli 6 500 top var
başkan ve başkan yardımcısının doğru kendi anayasasını özgürce yapar. Çoğu dır. Kara ordusunun kendi hava kuvveti
dan doğruya genel oylamayla seçildikle kez doğrudan genel oyla seçilmiş olan bir de bulunur. 8 500 helikopter ve uçak ge
rini kabul etmek gerekir. Ancak, başkan vali, yerel düzeyde, başkanın federal dü rektiğinde taktik nükleer füze taşıyabilir.
seçmenlerinin sayısı ilk seçmen sayısıy zeydeki rolüne eşdeğer bir rol oynar. Ya Redeye, Chaparral, Nike Hercules ve
la orantılı olmadığından, ikinci seçmen sama yetkisi, hemen hemen bütün eya Hawk füzelerinin katkısıyla son model bir
lerin çoğunluğunun en az oy alan adayı letlerde, yasama meclisi ya da genel uçaksavar sistemi geliştirilmiştir. Kara or
seçtikleri de görülmüştür. meclis’i oluşturan iki meclise, Senato'ya dusunun elinde kısa menzilli nükleer fü
Anayasa, ölüm, istifa ya da görevlerini ve Temsilciler meclisi'ne aittir. (Nebraska zeler, Pershing II ve Tomahavvk’lar da bu
yerine getirememe durumunda başkanın tek meclislidir.) Eyaletlerin çoğunda, pek lunur. Kara ordusunun yedek sayısı 610
yerine kimin nasıl getirileceğini saptamış çok yüksek memur ve yargıç seçim yo 000 kişidir. Bunların 390 000’i Army Na
tır (25. değişiklik, 1967). Bu durumlarda, luyla iş başına gelir. Bazı eyaletlerde re tional Guard (ikisi zırhlı, biri mekanize ol
başkanın yerini, görev süresinin sonuna ferandum ya da halkın yasa önerisi yön mak üzere 8 tümen ve 22 bağımsız tu-
değin, başkan yardımcısı alır, daha son temleri kullanılır; kimi eyaletlerde recall gay),220 000'i de Army Reserves bün-
Amerika Birleşik Devletleri
yesinde yer alır. günlük yaşama hazırlanmasına yönelik Sömürge döneminin (1607-1774) ilk
526 * Deniz kuvvetleri (568 000 kişi), savun bir öğretim anlayışı çerçevesinde), başa yazılı yapıtları, John Smith (1579-1631),
ma bütçesinin en önemli bölümünü kul rıda fırsat eşitliğini gözeterek öğretimde Roger Williams (1603'e doğr.-1683),
lanır. bütünlüğü korumaya çalışır. ABD’de bel John Eliot (1604-1690) gibi Ingiltere’den
—Füze taşıyan 91 nükleer saldırı denizal- li başlı üç öğretim düzeyi vardır. göç etmiş olanların yazdıkları, sömürge
tısının 22'si denizden denize Harpoon fü —Anaokullarında (nursery schools) ve ço leştirmeyle ilgili anı ve anlatılardır. Bası
zeleri fırlatabilen, yüksek performanslı Los cuk bahçelerinde (kindergartens), zorun mı yapılan ilk kitap, Bay Psalm Book'tu
Angeles sınıfı denizaltılardır. Bu sınıf de- lu olmayan okulöncesi eğitimden sonra, (1640). Kadın şair Ann Dudley Bradstre-
nizaltıların sayısının 24’e çıkarılması plan ilkokula (primary ya daelementary scho- et (1612-1672) ve DayofDoom' un (1662)
lanmıştır. ol) giren 6-12 yaş arasındaki çocuklar. 2 yazarı Michael Wigglesworth, dini konu
ı —4'ü nükleer enerjiyle çalışan 11 modern yıl da ortaokulda (intermediate, ’junior ları işlediler. Amerika kıtasında doğmuş
(1955'ten sonra yapılmış) uçak gemisi high schoo!) okuduktan sonra ilköğre- ilk yazar kuşağından Cotton Mather
(89 000 tonluk Enterprise, 91 000 tonluk nimlerini tamamlarlar. Bu sistem, genel (1663 -1728), Jonathan Edvvards (1703
Nimitz ve Eisenhovver nükleer uçak ge öğretim niteliğini taşımakla birlikte, prog -1758), John Wise (1652-1725), püriten
mileri). ram seçiminde her öğrenciye büyük öz inanca yürekten bağlı ahlakçılar ve düşü
—9’u nükleer enerjiyle çalışan 29 füzea- gürlük tanır: her öğrenci, ders konuları nürlerdi. Benjamin Franklin (1706-1790),
tar kruvazör na göre belirli düzeylerdeki kümelere ka yazılarından çok, kişisel saygınlığıyla ulu
—169 refakat gemisi (68'i denizaltılara tılarak ilerler; sınıfta kalma yoktur. sal bilincin oluşumuna ve düşünsel yaşa
karşı füze ve topla donatılmış savaş ge —Ortaöğretim (high school, senior high mın genişlemesine katkıda bulundu.
misi, 101'i firkateyn). Bunlara Aegis sınıfı schooI) çok yönlüdür;öğrencilerin, ABD’ Bağımsızlık mücadelesi döneminde
16 fûzeatar kruvazör eklenmesi planlan de düzeyi çok yüksek olan teknik ve (1764-1788), edebiyatta siyaset ve yurt
mıştır. meslek eğitimine ya da klasik eğitime yö severlikle ilgili konular büyük önem ka
—67 çıkarma ve yüz kadar lojistik destek neltilmesini amaçlar. zandı. James Otis (1725-1783), Samuel
gemisi. Öğretim programları, zorunlu derslerin Adams (1722-1803), John Adams (1735
Deniz kuvvetlerinde modern uçaklar da yanı sıra, çok sayıda seçmeli dersi içerir; -1826), Thomas Paine (1737-1809) ve
kullanılır: 300 adet F-14 Tomcat, 166 spor ve sanatsal etkinliklere geniş bir yer Philip Freneau’nun yanı sıra George Wa-
A-6 Intruder, 84 F/A-18 A Hornet ve 82 ayrılmıştır. 17,18 yaşlarında tamamlanan shington, thomas Jefferson, Alexander
F-2C elektronik savaş ve ikaz uçağı. Her ortaöğrenim, high school diploma yada Hamilton ve James Madison gibi ameri
uçak gemisi 70-95 uçak taşıyabilir. bir mezuniyet belgesiyle noktalanır. kan bağımsızlığının büyük önderlerini de
Deniz piyadeleri (198 200 kişi) 3 tümen —Yükseköğretim,öğrencilere çeşitli alan: (1752-1832) saymak gerekir. Joei Barlow
(ikisi ABD’de, biri Büyük okyanus'ta) ola lara yönelme, meslek edinme olanak (1754-1812), amerika kıtasının ilk desta
rak örgütlenmiştir. Her tümenin kendi ha ları sağlar; junior college'lerde genel eği nı olan ve 1787'de yazmaya başladığı
va desteği vardır. 92 F-18 Hornet, 69 A tim 2 yılda tamamlanır, ancak üniversite The Vision of Colombus’a son ve kesin
-6 Intruder ve dikey kalkış yapabilen 52 diploması verilmez. biçimini (The Columbiad) 1807’de verdi.
tane AV-8A/C Harrier uçağı deniz piya Uzmanlık kazandıran ya da kazandır Joseph Hopkinson (1770-1842), Hail Co-
delerinin hava gücünü oluşturur. Bundan mayan çeşitli öğretim kurumlarında (col lumbial adlı ilk ulusal ezgiyi 1798'de bes
başka amfibi araç ve helikopter taşıyıcı lege of liberal arts, professionnal schools, teledi.
ları vardır. Acil müdahale kavramı içinde vb.), ilke olarak, iki yıllık genel öğretimden XIX. yy.’ın ilk yarısında,Washington Ir-
daha etkili bir rol oynayabilmeleri için de sonra, biri temel, diğeri ise tamamlayıcı ving (1783-1859) ve serüven öykülerinde
niz piyadeleri yeniden düzenlenmektedir. nitelikte ikincil bir konu üzerinde yine 2 yıl Amerika kıtasını dekor olarak kullanan ilk
Deniz piyade yedekleri 35 000 kişidir. lık bir inceleme programı yürütülür. Bu sanatçı Fenimore Cooper (1789-1851) ile
Kıyı koruma kuvveti (37 000 kişi), 40 öğrenim sonunda mezuniyet, yani bache- birlikte ulusal bir edebiyat doğdu. VVİlliam
muhrip, 7 buzkıran, yaklaşık 80 karakol lor’s degree (BA [bachelor of arts], BSc Cullen Bryant (1794-1878) ve Richard
gemisi ve 120 helikopterden oluşur. [bachelor of science]) elde edilir. Henry Dana (1787-1879) ilk önemli şair
• Hava kuvvetleri'nüe (603 900 kişi), yak Öğrencilerini büyük titizlikle seçen üs lerdir.
laşık 7 000 savaş uçağı görevdedir. Ha tün düzeydeki teknoloji enstitüleri (tech- Ralph Waldo Emerson’ın (1803-1882)
va kuvvetleri, Stratejik hava komutanlığı nical institutes), kendi diplomalarını verir pratik idealizmi, ünlerinin doruğuna
ve Kuzey Amerika havasahası savunma ler. , 1850’lerde ulaşan yazar kuşağı üzerinde
komutanlığı’ndan başka, biri ABD’de, Kolejlere, meslek okullarına (tıp, işletme belirleyici bir etki yarattı. James Russell
öteki ikisi Avrupa ve Büyük okyanus'ta, vb.) ve yüksek teknik okullara ayrılan çok Lowel!’ın (1819-1891) önemli temsilcile
üç büyük taktik komutanlığa ayrılmıştır yönlü üniversiteler, master (MA [master of rinden biri olduğu “aşkıncılık” akımının
Bunlara bir dördüncüsü eklenir: 350'den arts], MSc [master of Science]) ya da dok- kökeninde de bu düşünce vardı. Wa!-
fazla büyük nakliye uçağı (G-5A Galaxy) tora(PhD [doctor of philosophy]) aşama den'ıfı (1854) yazarı Henry David Tho-
olan Military Airlift Command (MAC). sına kadar öğrenim olanağı sağlar. reau'nun (1817-1862) biraz ütopyacı ka
Amerikan stratejisinin temeli olan kara Büyük bir idari ve pedagojik özerkliği lan bireyciliğiyse, daha büyük bir okur kit
kuvvetlerinin yer değiştirme yeteneği, bu olan yükseköğretim, genellikle paralıdır. lesine ulaştı. Bu kuşağın, H. W. Longfei-
uçaklara dayanır. Modern uçaklar içinde Bu durumda birçok öğrenci bir gelir kay low (1807-1882), John Greenleaf VVhittier
F-15 Eagle ve F-16 Falcon avcı bombar nağı (burs, yarım gün çalışma vb.) bul (1807-1892), Oliver VVendell Holmes
dıman uçakları çoğunluktadır. Daha eski mak zorunda kalır. Her üniversite tam an (1809-1894) gibi şairleri, yapıtlarına ahlak
modeller arasında F-4 Phantom avcı bom lamıyla bir toplu yaşam merkezidir (kam- çı ve duygusal bir hava getirdiler. Emer-
bardıman/keşif uçakları ve kara kuvvet püs). Her eyalette en az bir eyalet üniver son’ın, özellikle de Kuzgun’un (The Ra-
lerini desteklemede kullanılan A-10 A sitesi vardır: başkanı ve yönetim kurulu ven) şairi Edgar Allan Poe'nun şiirleri da
Thunderbolt hava kuvvetlerinin yararlan üyeleri, eyalet valisi tarafından atanır. Öğ ha özgündür. Ama, Poe Avrupa’daki
dığı uçaklar arasındadır. rencilerin bilgilerinin sürekli olarak denet ününü Olağandışı öyküler'e (Tales of the
Hava kuvvetleri yedek güçleri, Air Na lenmesi (yoklama ve sınavlar) sonucun grotesque and arabesque) borçludur. Kı
tional Guard ve Air Force Reserve arasın da elde edilen kredilerin belirli bir topla zıl damga’nın (The Scarlet Letter, 1850)
da dağılmış 154 000 kişi ve 900 savaş mı bulmasıyla, diploma elde edilir. yazarı Nathaniel Hawthorne (1804-1864)
uçağından oluşur. ve Beyaz balina' nın (Moby Dick, 1851)
yazarı Herman Melville (1819-1891), ro
EĞİTİM EDEBİYAT manlarında, amerikan edebiyatının birçok
Değişik türlerin tarihsel gelişiminin öte yapıtını etkileyecek olan kötümserlik te
ABD’de her eyalet, eğitim konusunda sinde, amerikan edebiyatını başka ede masını, daha o yıllarda işlediler.
özgünlüğünü korur; bu nedenle, eğitim sis biyatlardan ayıran birtakım temel veriler XIX. yy.'ın ikinci yarısında, yapıtlarıyla
teminde tek tip uygulama yoktur. Zorun vardır: özgün Joir gelişme (yeni bir dün ABD edebiyatının kendine özgü nitelikle
lu öğrenim çağı, eyaletlere göre 6 ile 16 yaya yerleşme); sömürgeleşme ve sınır rine' kavuştuğunu kanıtlayan yazarlar or
ya da 18 yaş arasında değişir. Bölge özel ların genişlemesinden ileri gelen yeni bir taya çıktı. Walt VVhitman (1819-1892), Çi
liklerinin, finansman, pedagoji, eğitim mekân deneyimi; edebiyata ve dağılımı men yaprakları (Leaves of Grass, 1855)
programları ve düzeyleri konusunda da na özel bir statü getiren siyasal-toplumsal ile tüm uyak ve ritim geleneklerini dışla
geçerli olduğu görülür; resmi ya da özel, bir örgütlenme (demokrasi ve federalizm); yan bir şiir yarattı. Emüy Dickinson
dinsel ya da laik, teknik, klasik ya da çok İngiltere ile Avrupa arasında hem sürekli (1830-1886), özlü ve güzel imgelerle be
yönlü eğitim veren, özgürce girilen ya da hem de tartışmalara açık bir ilişki; Protes zediği, “imgeciliğin” habercisi kısa şiirler
öğrenci seçen her öğretim kurumu, nite tanlığın ve calvinci göçmenlerin katı ah yazdı. Bu dönem, roman açısından da
liği ne olursa olsun, bulunduğu eyalette lak anlayışlarından izler taşıyan bir dün ha da zengindi: H. Beecher-Stovve’un
ki resmi eğitim programına uymak zorun ya görüşü; paleface (soluk beniz: beyaz Tom amcanın kulübesi (Uncle Tom’s Ca-
dadır. Gerçekte, ABD’de özel okul sayı adam) ile redskin'i (kızılderili), düşünce bin), başarısını, savunduğu davanın yü
sı, resmi okul sayısının çok üstündedir. Bu adamıyla eylem adamını yan yana geti celiğine borçluydu; Bret Harte (1836
durumda, federal hükümet, maddi katkı ren ve entelektüel girişimle bir tür anti-en- -1902), öncülerin ve yerel motiflerin ro-
lar yoluyla (donatım fonları, toplu okul ta telektüalizm arasında ayrım yapmayan bir mancısıydı. MarkTvvain (1835-1910) ise,
şımacılığı, uzmanlık eğitimi) ya da peda kültür parçalanması; hem pragmacı hem gerçekçiliği sürekli bir biçimde mizahla
goji alanına doğrudan ağırlığını koyma de ütopyacı bir düşünce ile, kıtanın ıssız bezeyen büyük bir halk yazarıydı. Willi-
sıyla (bilgi düzeyinin denetlenmesi, temel lığından kaynaklanan bir özgürlüğe ve am Hickling Prescott (1796 -1859) ve Ge
de, kişiliğin oluşması ve ABD vatandaşı aynı zamanda da deneyciliğe yönelen bir orge Bancroft (1800-1891) adlı tarihçiler,
nın kuramsal bilgiler edinmekten çok, dûşgücü arasındaki ikilik. yapıtlarında ulusal geçmişi incelediler.
Amerika Birleşik Devletleri
Amerikan edebiyatı, 1880'den başlaya Günümüz amerikan yazarları, ameri Ama yeni edebiyat, bütün insani ola-
rak, romana daha çok yöneldi. ABD'Iİ ro kan romanının altın çağı sonunda yazma nakların deneneceği bir alan olmak iste- 527
mancılar, gerçekçilikleriyle Avrupa roma ya başladılar. Günlük yaşamın ya da ede di ve bu deneyimi de dili çeşitli biçimler
nını etkileyen yapıtlar verdiler. Yaşamın biyat yaşamının verileri karşısındaki dav de çarpıtarak sürdürmek istedi; Kenneth
karmaşıklığını görüntülemeye çabalayan ranışları ile birbirlerinden ayrılmakla bir Koch (doğm. 1925), Frank O’Hara
uzun ve tıkız anlatıların yanı sıra, yalınlığı likte, genel olarak bireysel ve ulusal kim (1926-1966), Barbara Guest (doğm.
ve kısalığıyla insanlık durumunun en hü liklerini çözümlemeye yönelmeleri ve ken 1920) gibi şairlerde bilinçli olarak gerçek
zünlü yanlarını aydınlatan öyküler ortaya dilerini aldatmaktan kaçınmaları bakımın leştirilen bu çarpıtmalar, Charles Olson'
çıktı. W. D. Howe!ls (1837-1920) ve özel dan birleştiler. Akla hemen gelen ilk dav un Robert Durcan (doğm. 1919), Robert
likle Ambrose Bierce (1842-1914), Step- ranış, savaşın, acımasız ve düş kırıcı me Creeley (doğm. 1926) ve Jack Speicer
hen Crane (1871-1900) ve Frank Norris kanizmasını ortaya koyduğu topluma kar (1925-1965) gibi öğrencilerinde daha iç
(1870-1902), amerikan romanının bu ye şı çıkmaktı, James Jones (1921-1977) ve ten ve kendiliğindendi. Bununla birlikte,
ni çağının habercileridir. Henry James Norman Mailer (doğm. 1923), ayrıcalıklı antiromana ya da yeni Avrupa romanına
(1843-1916) yaşadığı dönemin toplumu- subayla basit eri ayırt eden; ezilmiş zen pek açık olmayan yazarlar, geleneksel
nun zekice bir eleştirisini yaptıysa da, psi cileri, hem birlikte dövüşmek için askere kahramanlara ve entrikanın asıl ritmine
kolojik inceliklere ağırlık vermesi onu, alan hem de sonradan daha büyük bir bağlı kaldılar. Burroughs’un "collage",
Theodore Dreiser'ın (1871-1945) başını katılıkla dışlayan bu hiyerarşik toplumu montaj, biçim ve sözcük oyunlarında et
çektiği gerçekçi akımdan uzaklaştırdı. suçladılar. Ama bireyin savaş makinesi ta kisi görülen gerçeküstücülük, John Haw-
Dreiser, insanlık suçu ile (An American rafından ezilmesi, kendini alabildiğine ço kes’un (doğm. 1925), en sıradan nesne
Tragedy, 1925) kuşaklar boyu, ülkesinin ğalan gereksiz malların üretimine adamış lerin ve hareketlerin bile tehdit edici bir
en usta romancısı olarak kendini kabul et bir uygar toplumun yabancılaşma imge görünüme büründüğü öykülerini; özellikle
tirdi. Gerçekçilik, kendine en uygun ge sinden başka bir şey değildi. Tiyatro ala duyuların ve yazının çarpıklığını karma bir
lişme ortamını, Birinci Dünya savaşı'nın nında Arthur Miller, ahlak anlayışı iş ve ey deneyim olarak ele alan ve kendini Bre-
hemen ertesinde buldu: ABD’nin birden lemin yüceltilmesine dayanan bu toplumu ton'un "en hasta” izleyicisi olarak gören
bire artan siyasal ve iktisadi gücü, tepki eleştirdi. Bu bolluk uygarlığı, ayrıca, Ja Anais Nin'in (1903-1977) şiirsel romanla
olarak, yazarlar arasında bir kötümserlik mes Agee (1909-1955), Kari Shapiro rını; ve daha pikaresk bir düşgücüne sa
ve nihilizm dalgası, yerleşik değerlere ge (doğm. 1913), Randall Jarell (1914-1965), hip olan Margaret Young’ın yapıtlarını de
tirilen sert bir eleştiri ortamı yarattı ve bir Peter Viereck (doğm. 191C, gibi şairleri rinden etkiledi. Susan Sontag (doğm.
şiddet ve kabalık kasırgasına yol açtı. Wi- de isyan ettirdi. Bu isyan, kimi yazarları 1933) ve Peter israel'de düşle gerçek
nesburg, Ohio'nun (1919) yazarı Sher- eleştirdikleri, ama kabullenmeden de arasındaki sınır belirsiz kalırken, John
wood Anderson (1876-1941), Upton edemedikleri bir topluma bulaşmamaya Barth (doğm. 1930) ve Thomas Pynchon
Sinclair (1878-1968), Babbitf in (1922) ya yöneltti. Bu tavır, Richard Eberhard ile (doğm. 1937) daha alaycı; Ursula Mo-
zarı Sinclair Lewis (1885-1951), "cazça- (doğm. 1904), Robert Lowell (1917-1977) linaro ile daha felsefi bir düzeye, bir çeşit
ğı”nın romancısı Scott Fitzgerald ve Richard VVilbur ile (doğm. 1921) güzel alegori dünyasına girildi. Daha cesur
(1896-1940), dönemlerinin acımasız ta lik ve enerjiyi uzlaştırmaya çalışan bir şii olanlardan Richard Horn "ansiklopedik"
nıklarıdır. Gertrude Stein'in (1874-1946) re dönüşürken, Frederick Buechner’in mizahıyla biçimsel sergilemelere, Thomas
"yitik* kuşak" (los generation) diye ad (doğm. 1926) "university novel"ında (üni VVolfe ise söz cambazlığına önem verdi.
landırdığı bir sonraki kuşak, insan var versite romanı), Philip Roth'un (doğm. XIX. yy.'da Amerika, bir yazar için, son
oluşunun anlaşılmaz bir saçmalığa kayan 1933) özlem dolu öykülerinde, ya da Ir- şeklini bulmuş bir nesne, yani ilgiye ve
umutsuz görünümünü daha da vurgula win Shaw (1913-1984), John Updike kullanıma değer bir konu değildi. Buna
dı. John Dos Passos (1896-1970), VVİIIİ- (doğm. 1932), J. D. Salinger (doğm. karşılık, XX. yy.’ın yazarı, sözcüklerin ger
am Faulkner (1897-1962), Ernest He- 1919) gibi, New Yorker türü dergilerin öy çek anlamlarından kaydırıldığı ve her şe
mingvvay (1899-1961), bu "kara" edebi kü yazarlarının zarif hicvinde, özellikle his yin saptırıldığı kuşkusundan kurtulamadı.
yatın en saygın yaratıcılarıydı. Onların ya sedilen bir narsisizm ve estetikçilikle bir Bu düşkırıklığı, Birinci Dünya savaşı'yla
nı sıra, Thornton VVİlder (1897-1975), Tho- leşti. VVİHİam Inge (1913-1973) ve Robert başladı ve onu dile getiren VVİHİam Car-
mas Wolfe (1900-1938), John Steinbeck Anderson'ın (doğm. 1917) duygusal ve los VVİlliams’ın (1883-1963) ardından,
(1902-1968), Erskine Caldwell (doğm. yavan oyunlarında da bu eğilim görülür. dünyayla doğrudan ilişkiye ya da tam ter
1903), James T. Farrell (1904-1979), Wil- Birçok yazar da, insanlarla aralarında sine, hesaplı bir simgesel kaydırmaya (ör
liam Saroyan (1908-1981), Carson McCul- sık sık kopan bağları güçlendirmeye ça neğin Norman Mailer’ın Whyare we in Vi
lers (1917-1967), Truman Capote (1924 lışmak ve başkalarının dramlarına yaban etnam’ında Vietnam ile ilgili tek bir söz
-1984) gibi daha genç yazarlar da roman cı kalmamakla birlikte, çocukluklarının ve cüğe yer verilmez) dayanan başlıbaşına
dünyasını zenginleştirdiler. Yine de, saflıklarının dünyasını aramaya koyuldu bir öğreti ortaya çıktı. Bugünkü amerikan
"kara” roman, amerikan romanının tek lar. VVİHİam Goyen (1915-1983), J.F. Po- yazarı hakkında en iyi fikir verebilecek
temsilcisi değildi. Edith VVarton (1862 wers (doğm. 1917), James Purdy (doğm. olan, Donald Barthelme’dir (doğm.
-1937), Ellen Glasgow (1874-1945), Wil- 1923), Flannery O’Connor (1925-1964) 1932). Bu yazar söylemlerin, nesnelerin,
la Cather (1876-1947), her ne kadar ya ve VVİHİam Styron (doğm. 1925), grotesk imgelerin çokluğu arasında kaybolan,
şadıkları toplumun kötümser bir görünü ya da trajik kahramanlarıyla bu gruba gi bunların her birini ayrı ayrı yakalamaya
münü sergiledilerse de kurgu, üslup, ruh ren yazarlar arasındadır. Toplumun orta çalışan ve sonunda her birinden yeni bir
sal çözümleme bakımından geleneğe da ya koyduğu sorunlardan çok, kendi kişi düzenlemeye gidilebileceği görüşüne va
ha bağlı kaldılar. Pearl Buck (1892-1973), liklerinin gelişmesiyle uğraşan ve fizik ve ran bir çeşit cücedir.
Louis Bromfield (1896-1956), Margaret edebi mutluluğa erişmeye çalışan genç
Mitchell (1900-1949), okurlarının roma amerikan yazarları, bu tavırla yetinmedi. FELSEFE
nesk dünyalarını besleyen yapıtlarıyla Beat* generation yolculukta, uyuşturucu
uluslararası bir üne ulaştılar. Richard da, doğu felsefelerinde yeni bir bireysel
VVright (1909-1960) ve Kökleri in (Roots, mistiğin öğelerini aradı. Charles Olson'ın İngiliz filozofu John Locke,ameri kan fel
1976) yazarı Alex Haley gibi zenci yazar (1910-1970) "ileriye dönük” şiiri; Lawren- sefesinin de babası olarak kabul edilebi
larsa güney eyaletlerindeki ırk sorunları ce Ferlinghetti (doğm. 1919), VVİHİam Bur- lir. Bu felsefe, Locke'un deneyciliğini, gi-
na tanıklık ettiler. roughs (doğm. 1914) ve Ailen Ginsberg' dimli düşünme ile sezgisel düşünme ara
XX. yy.'da amerikan şiiri, E. A. Robin- in (doğm. 1926) acımasız haya! dünyası; sındaki ayrımını ve doğuştancılığa karşı
son (1869-1935), Edgar Lee Masters Jack Kerouac’ın (1922 1969) bir türlü ula çıkışını devraldı. XVIII. yy. boyunca ABD'
(1869-1950), Vachel Lindsay (1879-1931) şamadıkları bir hedef peşinde koşan kah de felsefe, dinin ve hukukun hizmetindey-
gibi, en önemli temsilcisi Robert Frost ramanları, bu temalarla beslendi. Çağdaş di. Jonathan Edvvards (1703-1758), cal-
(1874-1963) olan gerçek ve dolambaçsız yazarlar insanın çelişkili, ama seçim ya vinci dinbilimin ve Locke düşüncesinin sı
bir şiiri yücelten şairlerle sesini duyurdu. pabilen bir varlık olarak ele alındığı bir çe nırları içinde kaldı. Locke’un, üzerinde
Cari Sandburg (1878-1967), daha çok şit senteze varmak istediler. Bu eğilim, W. önemle durduğu beş duyuyu aşan gönül
Whitman’ın yolunda yürüdü, imgeciler* Snodgrass (doğm. 1926) gibi şairlerde dinini savundu; özgür eylemin anlamını
grubunu yönlendirense, sonraları Hart pek açığa vurulmaz; ama Murray Schis- saptamaya çalıştı. Felsefesi, hukukun te
Crane (1899-1932) gibi daha dolambaç gal (doğm. 1926) ve özellikle Edvvard Al- melleri ve politika üzerinde odaklaşan Ja
lı biçimlere yönelen Ezra Pound oldu bee’nin (doğm. 1928) oyunlarında etkin mes VVİlson (1742-1798), temel ahlak il
(1885-1972). Bunların arasında Robinson bir biçimde dile gelir; John Cheever kelerinin kurulmasında duyguya büyük
Jeffers (1887-1962), yalnızlığı ve trajik (1912-1982), Herbert Gold (doğm. 1924), önem vererek, Locke'da yer alan doğa
dünya görüşüyle ilgiyi çekti. Daha sonra Joseph Heller (doğm. 1923), Bruce Jay yasası kavramına yeni bir biçim kazandır
İngiliz uyruğuna geçen akılcı şair T. S. Eli- Friedman (doğm. 1930) ve J.P. Donle- dı. ABD'ye özgü ilk felsefe akımı, aşkın-
ot (1888-1965), genç amerikan şiiriyle ge avy'nin (doğm. 1926) komik ya da hicivli cılıktır; bu akımda duygunun zaferi görü
leneksel edebiyat arasındaki bağları ye anlatılarını besler; VVright Morris (doğm. lür. Bu anlayışın karşısına da, Coleridge'
niledi. 1910), Ralph Ellison (doğm. 1914), Ber- in izinden gidilerek akıl ve anlık konur.
Tiyatro alanında, XIX. yy.'da pek az öz nard Malamud (doğm. 1914) ve James R. W. Emerson (1803-1882), profesyonel
gün yapıt verildi. Birinci Dünya savaşı’n- Baldwin’in (doğm. 1924) trajedilerinde bir ahlakçı, idealist bir bilgikuramcısı ve
dan sonra kendini kabul ettiren, bir Eu- anlatının özü olur; en belirgin ifadesini de kendini bilgeliğe adamış bir düşünürdür.
gene O’Neill (1888-1953) vardı. 1945'ten insan sevgisiyle sağlıklı değerlendirmeyi, Ona göre, tanrısal bir ruh bütün insanları
sonra da, ancak iki oyun yazarı sivrilebil saçmanın bilinciyle özgürlük arzusunu harekete getirir, canlandırır ve tüm insan
di: Tennessee VVİlliams (1914-1983) ve Ar- birleştiren Saul Bellow’da (doğm. 1915) larda tinsel sezgi yeteneği vardır. Theo
thur Miller (doğm. 1915). bulur. dore Parker (1810-1860), saptanmış ol-
Amerika Birleşik Devletleri
gudan başka şeye önem vermeyen görü ni, uygarlığın çeşitli yanlarına dikkatle eğil esinlenmiş ya da Paris Güzel sanatlar
528 şe karşı çıkar. H. D. Thoreau(1817-1862) mek zorunda olduğunu ve sokaktaki ada- okulu’nda kendilerini yetiştirmişlerdi
ise, bir yandan ruh ve madde arasındaki mınkine yakın teknik uğraşlarla ilgilenme (1850-1914 yılları arasında amerikalı öğ
ayrılığı yadsımaya, öte yandan da kârdan si gerektiğini düşündüğü için de,gelene renciler, genel mevcudun % 6’sını oluş
başka şey düşünmeyen uygarlığın tehdit ğin devam ettiricisidir. A. N.VVhitehead turuyordu). 1876 yılındaki Philadelphia
ettiği anlamlı ve nitelikli yaşamın korunma (1861-1947), İngiltere’deki matematikçi- Sergisi’yle bir bilinçlenme havas' jşti. Ri-
sına dayanan bir yaşama sanatı geliştirir. liğinden sonra, ABD’de bir süreç metafi chardson.Burnham ve Root, özellikle de
XIX. yy. biliminin ve özellikle de Darvvin ziği geliştirdi. Buna göre evren, kendini Sullivan (birincisi önce Boston’da, ama
ve Spencer’in etkisi, John Fiske (1842 tümüyle süreçte gösterir ve bir formülle dördü birlikte özc'lk'e Chicago'da) mü
-1901), Chauncey VVright (1830-1875) ve de, dogmatik bir genellemeyle de sınır hendislerin tuttuğu yola ters düşmemek
J.B. Stallo (1823-1900) gibi düşünürler landırılamaz. için, oldukça katı, özgün bir yol aradılar.
de kendini gösterdi. Bilimsel yöntemlere Çağdaş amerikan düşüncesi, farklı Ancak Root, Chicago Sergisi'nde (1893)
ve temel kavramlara ilgi arttı. Pragmacılı akımların yan yana yer almasıyla dikkati bir süre daha Paris akademizmine boyun
ğın kurucusu Charles Peirce (1839-1914), çeker. Bu akımların başlıca temsilcileri, Vi eğecek bir klasikçiliği yeğler göründü.
mantık kuramıyla dikkati çekti ve kavram yana çevresi eski üyesi mantıkçı Rudolf Pennsyivania Station binası(New York,
ları açıklığa kavuşturmak kaygısıyla, her Carnap (1891-1970), yeni solun düşün 1906) McKim, Mead ve •’» a adlı mimar-
kavramın pratik sonuçlarına göre sınan ce ustası Herbert Marcuse (1898-1979); larca roma hamamları tarzında inşa edi
masını istedi. Bu kuramın en önemli so mantıkçı W.V.O.Quine (doğm.1908) ve lirken, Washington'daki Lincoln Memori-
nuçlarından biri, geleneksel metafiziğin Wittgenstein'ın öğrencisi Norman Mal- al (Henry Bacon, 1911) tapınak gibi ya
bir boşsöz olduğunu öne sürmesidir. Fel colm'dur (doğm. 1911). pıldı. Cass Gilbert ise, 1913 yılında New
sefeden geriye kalan ise, bilimlerin göz York’ta yaptığı gökdeleni Woolworth
lem yöntemleriyle incelenmeye elverişli GÜZEL SANATLAR Building’de eski gotik temaları yeğledi.
olan bir dizi sorundur. Bu yalınlaştırılmış mimarlık Ne var ki,"Art nouveau"bir eğilim,önce
öğreti, içgüdüsel inançlarımızın hepsini likle Suilivan'ın görkemli bezemeleriyle
kabul ediyor, gerçekçiliğin doğruluğu XVII. ve XVIII. yy.'larda Kuzey Ameri(1886’da Chicago oditoryumu'nda, 1899’
üzerinde ısrarla duruyor ve ahlak alanın ka’da ve genelde bütün Yeni Dünya'da da Carson, Pirie and Scott Store binasın
da güçlü uygulamalar buluyordu. William mimarlığa, gerek tuğladan yapılmış kent da, vb.),çok geçmeden de ortağı F.L.
James (1842-1910) metafizik ilkelerin, yapılarında gerek ahşap konutlarda “sö VVright'ın ilk yapıtlarıyla ("kır evleri", yö
duygu üstünde temellendirildikten ölçü mürge” etkisi ağır basıyordu. Bağımsız netim yapıları) kendini duyurdu. VVright’
de, bilimsel ya da matematiksel inançlar lığın ilanıyla, ingiliz-hollanda kökenlerine ın kendi ülkesinde yankı uyandırmayan iş
dan çok, ahlaksal ve estetik ilkelere ben bağlı bu '’georgian" üslup yerini, gereç levselci görüşü, hollandalı Berlage, finlan-
zediklerini ileri sürdü. Bu görüş onu, ön ler aynı kalsa da,- Jefferson’un da katkı diyalı Eliel Saarinen ve avusturyalı R.J.
ce belirlenemezciliği savunmaya yönelt larıyla latin ağırlıklı bir yeniklasikçiliğe bı Neutra gibi mimarların çabalarıyla, Avru
miş; sonra da, bütün inançların, duyum raktı. Meslekte köklü geleneklerin bulun pa’da da kabul gördü.Saarinen ve Neut
ları ve duyguları düzenleyebilme gücüne maması gelişimin hızlı olmasını sağladı ve ra 1923’ten sonra ABD’ye yerleştiler. Bu
göre değerlendirilmiş bir kanılar toplulu Amerika'ya özgü yöntemlere ulaşıldı. yeni görüş, "Deutscher Werkbund”u bi
ğunun öğeleri olabildikleri ölçüde, meta- Böylece, kesilerek birbirine çivilenen ah- le zenginleştirecek, Bauhaus*'da değiş
tirildikten yirmi yıl sonra Gropius, Mies
Van der Rohe ve Breuer önderliğinde,
-yaratıcısı VVright tekrar parlarken- anava
tanı ABD’ye geri dönecektir. Gerçekten
de VVright, 1936'da "Şelale evi"nde ger
çekleştirdiği çıkmalar ve Johnson şirketi
nin bürolarındaki (Racine, VVİsconsin)
mantar döşemelerle betonarmeyi ege
menliği altına aldı; yaratıcılığı, taşıyıcı ya
pı alanını aşıp biçimleri de düzenledi ve
yeni konut türleri sundu. VVright'ın çok çe
şitli ve kişisel olan yapıtları, akademik for
müller bulunmadığı için soyut bir geomet
riyi kabul eden devrin sanayici ve yöneti
cilerine cevap veremezdi. 1930'dan baş
layarak bu eğilim Raymond Hood'un
New York'taki Daily News Building ile
Shreve, Lamb ve Harmon'un Empire Sta
te Building yapılarında kendini gösterdi,
iki yıl sonra, VVİlliam Lescaze ve George
Howe germen anlayışına göre yorumla-
dıkları"uluslararasıüslup”u Philadelphia'
ya götürerek, 1937’de kuramcılarında
gelişini hazırladılar. Cambridge'de, Har-
vard üniversitesi'nin mimarlık okulu Gro
pius ve Breuer’i; Illinois teknoloji enstitü
sü (IIT, Chicago) Mies Van der Rohe'yi
kabul etti. Bu mimarların Ph. Johnson ya
da P. Rudolph gibi öğrencilere verdikleri
dersler ve gerçekleştirdikleri yapılar savaş
sonrası mimarlıkta söz sahibi olmalarını
sağladı. Özellikle Mies'in yapıtları yeni bir
AMERİKA BİRLEŞİK fizik, tanrıbilim ve ahlaktaki inançların, ma şap levhalarla yapılan konutlar,XIX. yy.'ın klasikçiliğin simgesi oldu. Onun Farnş-,
DEVLETLERİ’NDE SANAT tematik, mantık ve doğa bilimlerindeki ikinci yarısında evlerin dörtte üçünü oluş worth evi (1945) ya da Johnson’un New
inançlardan kesin olarak ayrılmadıklarını turdu ve XX. yy. boyunca gelişti. Canaan’da yaptığı ev (1949), R. Neutra'
söylemeye vardırmıştı. Josiah Royce Ticaret yapıları da, özel kurallara boyun nın milyarderler için yaptığı konutlar ya-
Thomas Jefferson’un kendi yaptığı evi
(1855-1916), T. H. Green ve F. H. Brad- eğdi: gerek hazır giyim sanayisinin hü nındâ daha az işlevsel gibi görünebilir;
yeniklasik palladio üslubu ley’in etkisi altında mutlak idealizmi tem küm sürdüğü büyük mağazalarda, gerek ancak Chicago ve New York’taki kulele
XVIII. yy. sonu sil etti. Öne sürülen her bilimsel önerme büro yapılarında düşey taşıma sistemle ri, kendini gizlemeyen bir meydan okuma
de, her şeyi bilen bir Tinin (Ruhun) varlı rinin mekanikleşmesi çok katlı bina yapı isteğini çok güzel ortaya koyar. Hatta,
ğının bir koyut (postulat) olarak konmuş mına olanak verdi. Bu binalarda, öncele Harrison ve Abramovitz (New York’ta BM
olduğunu kabul eden öğretiyi savundu ve ri dökme demir strüktür kullanılmakta, binası, 1947; Pittsburgh’da Alcoa Buil
bu koyutun doğru olduğunun mantıksal tuğla duvarlar yalnızca dış kabuk oluştur ding, 1953) ya da Skidmore, Owings ve
bakımdan tanıtlanabileceğim öne sürdü. maktaydı. Dökme demir, Saint Louis'de Merrill (SOM) [New York'ta Lever House
Bu koyutu yadsımak, onun varlığını ka cephelere değin, yansıdı; James Bogar- ve Lincoln Çenter, İkincisi ilk firmayla iş
bul etmekle aynı kapıya çıkıyordu. Doğal dus ile New York'a ulaştı. Sonra, demir birliğinin ürününü] gibi güçlü firmalar
cılık da, ikiciliğe ve kuralcılığa baş kaldır -çelik sanayisinin dev atılımları, demiryol “resmi” üslup diye adlandırılabilecek bu
mayı dile getirdi. Bu durumu George San- ları ve Kuzey-Güney savaşlarının da et uygulamaların özentili örneklerini Avru
tayana (1863-1952) savundu. John De- kisiyle metal iskelet gelişti. Gökdelen (-* pa’ya değin götürdüler. Ancak, cam ve
wey (1859-1952), amerikan geleneğinin yüksek BİNA) New York ve Chicago kent metalin soğukluğu tartışılmaya başlamıştı
büyük bölümüne karşı çıkan bir düşünür lerine özgü bir yapı oldu. Mühendis bile; finlandiyalılar buna karşı betonu ve
gibi görünürse de, aslında bu geleneğin VV.L.B. JenneyTh taşıyıcı sisteme getirdi tuğlanın ya da ahşabın sıcaklığını sundu
son temsilcisidir. Kendinden önce gelen ği yeniliklerden başka, "Chicago* oku- lar. A, Aalto, Massachusetts teknoloji
lerin tanrıcılığını yadsıdığı ölçüde, bir baş- lu'hun da büyük etkisiyle işlevselci yeni enstitüsü (MIT, Cambridge, 1947) için
kaldırandır. Ama bir filozofun geniş bir il kavramlar oluştu. Bu.arada, mimarlar ya gerçekleştirdiği yatakhanede, organik
giler yelpazesine sahip olması gerektiği düzensiz bir biçimde tarihsel üsluplardan karmaşıklığı yeniden gündeme getirdi.
