Bijdragen aan waarden en normen

411 Pages·2005·2.82 MB·Dutch

WETENSCHAPPELIJKE RAAD VOOR HET REGERINGSBELEID
Bijdragen aan
waarden en normen
P.T. de Beer en C.J.M. Schuyt (red.)
Amsterdam University Press
De serie ‘Verkenningen’ omvat studies die in het kader van de werkzaamheden
van de wrrtot stand zijn gekomen en naar zijn oordeel van zodanige kwaliteit
en betekenis zijn, dat publicatie gewenst is. De verantwoordelijkheid voor de
inhoud en de ingenomen standpunten berust bij de auteurs.
De wrris gevestigd:
Plein 1813, nr. 2-4
Postbus 20004
2500 EA ’s-Gravenhage
Telefoon 070-356 46 00
Telefax 070-356 46 85
E-mail [email protected]
Website http://www.wrr.nl
WETENSCHAPPELIJKE RAAD VOOR HET REGERINGSBELEID
Bijdragen aan
waarden en normen
P.T. de Beer, C.J.M. Schuyt (red.)
Amsterdam, Amsterdam University Press, 2004
isbn90-5356-660-0
voorwoord
voorwoord
Over waarden en normen wordt zeer uiteenlopend gedacht. Volgens sommigen
gaat het bij de discussie over waarden en normen over de grondslagen van onze
samenleving, terwijl anderen iedere discussie over waarden en normen zinloos
vinden. Sommigen signaleren een schrikbarend verval van normen en waarden,
waar anderen vooral stabiliteit en continuïteit zien. Sommigen maken zich vooral
druk om het gebrek aan fatsoen van de hedendaagse burger, anderen maken zich
zorgen om de botsing tussen culturen en waardestelsels. Sommigen zien de indi-
vidualiseringstrend als de bron van het kwaad, terwijl anderen juist de volgzaam-
heid en het gebrek aan individuele verantwoordelijkheid van bepaalde groepen
laken.
In zijn rapport Waarden, normen en de last van het gedrag, dat de Wetenschappe-
lijke Raad voor het Regeringsbeleid in december 2003 op verzoek van de regering
heeft uitgebracht, probeert de wrrniet alleen enige orde aan te brengen in de
grote verscheidenheid aan onderwerpen die onder de noemer ‘waarden en nor-
men’ ter sprake worden gebracht. De wrrgeeft tevens aan wat naar zijn mening
de belangrijkste problemen ten aanzien van waarden en normen zijn. Het was 3
hierbij onvermijdelijk dat een groot aantal zaken die in de discussie over waarden
en normen aan de orde komen, niet of slechts terloops kon worden behandeld.
Mede op verzoek van de regering heeft de wrrdaarom getracht ook een bredere
discussie over waarden en normen te stimuleren door achttien deskundigen van
buiten de wrrte vragen hun licht te laten schijnen op een specifiek aspect of een
specifieke invalshoek van de ‘waarden- en normenproblematiek’. Deze wrr-
Verkenning, onder de titel Bijdragen aan waarden en normen, vormt hiervan de
neerslag. De bijdragen bestrijken een groot aantal terreinen – van het onderwijs
tot de media en van het bedrijfsleven tot de gezondheidszorg – en vertegenwoor-
digen uiteenlopende standpunten. Van de meeste bijdragen is een eerste versie
besproken op een werkconferentie die de wrrop 11 juni 2003 organiseerde.
Dank is verschuldigd aan de deelnemers aan deze conferentie voor hun vrijmoe-
dige commentaar op de daar gepresenteerde papers. De tekst van de bijdragen is
eind november 2003 gereed gemaakt voor publicatie. De wrrheeft bij het schrij-
ven van zijn rapport dankbaar gebruikgemaakt van inzichten uit deze bijdragen.
De verantwoordelijkheid voor de inhoud van deze Verkenning berust echter
geheel bij de afzonderlijke auteurs.
Met de publicatie van deze Verkenning Bijdragen aan waarden en normenhoopt
de wrr, in aanvulling op het rapport Waarden, normen en de last van het gedrag,
bij te dragen aan de verbreding en verdieping van het maatschappelijke debat
over waarden en normen. Ik ben de auteurs van deze bijdragen die dit mogelijk
hebben gemaakt, hiervoor zeer erkentelijk.
Prof. mr. M. Scheltema
Voorzitter wrr
bijdragen aan waarden en normen
4
inhoudsopgave
inhoudsopgave
Voorwoord 3
1 Inleiding 9
P.T. de Beer en C.J.M. Schuyt
2 Hoger, harder, sneller…en de prijs die men daarvoor betaalt 15
G. van den Brink
3 Politiek van preken en praktijken: het ‘normen- en waarden-
debat’ als reactie op de ‘verplaatsing van de politiek’ 39
G. de Vries
3.1 Inleiding 39
3.2 De opkomst en verspreiding van het normen- en waardenvocabu-
laire 42
3.3 De armoede van het normen- en waardenvocabulaire 44
3.4 Liberalisme, communitarisme en republikanisme: de rol van de
overheid 47
3.5 De verplaatsing van de politiek 50
5
4 Bevrijdende waarden en bindende normen in de publieke
moraal 55
H.E.S. Woldring
4.1 Inleiding: meer dan fatsoen 55
4.2 Fundamentele waarden 56
4.3 Normen 58
4.4 Publieke moraal in een pluralistisch-democratische samenleving 60
4.5 Mogelijkheden tot bijdragen aan de publieke moraal 63
4.6 Inhoudelijke bijdragen aan de publieke moraal 66
4.7 Evaluatie 72
5 De aanvaarding en naleving van rechtsnormen door burgers:
participatie, informatieverschaffing en bejegening 77
M. Malsch
5.1 Inleiding 77
5.2 Maatschappelijke veranderingen in criminaliteit en rechtspleging 79
5.3 De theorie van procedurele rechtvaardigheid 81
5.4 Kenmerken van een rechtvaardige procedure 84
5.5 Participatie 88
5.6 Informatieverschaffing 92
5.7 Bejegening 95
5.8 Conclusies en aanbevelingen 97
5.9 Tot besluit 100
bijdragen aan waarden en normen
6 Stadsetiquette: over waarden, normen en collectieve zelf-
redzaamheid van burgers 107
R.F.W. Diekstra
6.1 Inleiding 107
6.2 Achtergrond van de Rotterdamse Stadsetiquette: de rol van geloof
in collectieve zelfredzaamheid 110
6.3 Een korte geschiedenis van de Rotterdamse Stadsetiquette 112
6.4 Stadsetiquette avant la lettre 113
6.5 De straatladder 118
6.6 Het taakanalysemodel 122
6.7 Stadsetiquette: consensus over waarden en normen 124
6.8 De Ideale Straat 125
6.9 Stadsetiquette-experimenten 127
6.10 Stadsetiquette: proces en product 129
6.11 Eigenaarschap 129
6.12 Het betrekken van jong en oud 130
6.13 Belemmeringen en beperkingen 131
6.14 Slot: de toekomst van stadsetiquette 132
6 7 De dynamische gemeente 137
J. van Lidth de Jeude
7.1 Over normen en waarden op lokaal niveau 137
7.2 Overheid als stimulator van creativiteit: meer kunst op de
basisschool 138
7.3 Over het handhaven en naleven van regels 141
8 Opvoeding en de overdracht van waarden en normen 147
B. Levering
8.1 Vooraf 147
8.2 Over ‘ware’ morele kennis 149
8.3 Waar komt dat primitieve beeld van de overdracht van waarden
en normen in de opvoeding vandaan? 154
8.4 Balans van de overheidsbemoeienis met de opvoeding in de afge-
lopen halve eeuw 158
8.5 Veranderingen in de omgang tussen ouders en kinderen 161
8.6 Anti-vandalismebeleid in Montfoort. Een persoonlijk verhaal 167
8.7 Achteraf 171
9 Gedragsregels op school en de noodzaak die ook daadwerke-
lijk te handhaven 179
L.G.M. Prick
10 De pedagogische opdracht van het onderwijs: aangrijpings-
punten en beperkingen 185
R. Bronneman-Helmers
10.1 Inleiding 185
inhoudsopgave
10.2 Ontwikkelingen in de aandacht voor waarden en normen in het
onderwijs 186
10.3 Waarom opnieuw aandacht voor waarden en normen in het
onderwijs? 188
10.4 Waarden en normen: aanknopingspunten in het onderwijs 190
10.5 Beperkingen bij de invulling van de pedagogische taak van de school 202
10.6 De rol van de overheid 208
10.7 Ten slotte 211
11 Normoverschrijding en allochtone jongeren 217
S. Harchaoui
11.1 Inleiding 217
11.2 Kenmerken van het Nederlandse debat 219
11.3 Allochtone criminaliteit als manifestatie van normafwijking 223
11.4 Religieus conservatisme ter illustratie van normafwijking 231
11.5 Gevolgen van een niet in goede banen geleid debat 232
11.6 Convergerende processen: stille en ongeziene emancipatie-
processen 237
11.7 Conclusie: tijd voor een evenwichtig en helder debat 241
7
12 De waarde van waarden 251
W. Groot en H. Maassen van den Brink
12.1 Inleiding 251
12.2 Het dominante economisch marktdenken 254
12.3 De economische betekenis van normen: de waarde van vertrouwen
en integriteit 256
12.4 Normafwijkend gedrag in het bedrijfsleven en bij de overheid 260
12.5 Economisering van normen en waarden binnen huishoudens 264
12.6 Conclusie 269
13 Waarden doen ertoe in de economie 275
A. Klamer
13.1 Inleiding 275
13.2 Het cultureel-economisch perspectief 276
13.3 Met betrekking tot waarden 277
13.4 Twee voorbeelden 278
13.5 Economische, sociale en culturele waarden 282
13.6 De markt en de overheid 286
13.7 De oikos en de derde sfeer 289
13.8 Vermenging van de sferen 291
13.9 De Nederlandse constellatie 294
13.10 Beleidsconsequenties 296
14 Onderzoek het goede: waardebeheer in de gezondheidszorg 301
A. Mol
14.1 Achtergrond 303
14.2 Biomedisch en sociaal 308
bijdragen aan waarden en normen
14.3 Doelen en middelen 311
14.4 Delibereren en doen 314
14.5 Conclusie 317
15 Waardestelsels in en rond de media 325
A. van den Berg en H. Sleurink
15.1 Inleiding 325
15.2 Waarden en normen binnen de samenleving 327
15.3 De normen van de organisatie waarvoor iemand werkzaam is 337
15.4 De mores binnen de beroepsgroep 343
15.5 De privé-normen van het individu 347
15.6 Afsluitend 350
16 Als de leugen regeert, wie brengt haar dan in omloop? Media,
overheid en het debat over waarden en normen 355
O. Scholten
16.1 Inleiding 355
16.2 Journalistiek: drie observaties van Weber 356
16.3 Journalistiek anno 2004 357
16.4 Maatschappelijke context : ict/internet en journalistiek 358
8
16.5 Maatschappelijke context: multiculturele samenleving en
journalistiek 360
16.6 Maatschappelijke context: marktdenken 361
16.7 Politieke crises en journalistiek 362
16.8 Maatschappelijke context: transparantie en journalistiek 364
16.9 Transparantie: overheidscommunicatie 363
16.10 Media, maatschappelijke verantwoordelijkheid en verantwoording
afleggen 367
16.11 Media en verantwoording afleggen 369
16.12 Verantwoordelijkheid en verantwoording afleggen 370
17 Context en verantwoordelijkheid; bijdrage aan het
normen- en waardendebat 383
H.P.M. Adriaansens
17.1 Inleiding 383
17.2 Begripsmatige afbakening 384
17.3 De opkomstvan individueel verantwoordelijkheidsbesef als
kernwaarde 385
17.4 Conflict versus onverschilligheid 386
17.5 Duurzame bevordering van individueel verantwoordelijkheidsbesef 387
17.6 De dimensies van maatschappelijke organisatie: schaal, sturing en
samenhang 388
17.7 Drie ontwikkelingsprincipes voor sociale infrastructuur 390
17.8 Slot 397
Over de auteurs 401