Bernhard Roloff-Georg Seefilen Polisiye Sinemasının Tarihi ve Mitolojisi Sinemanın Temelleri

393 Pages·2015·5.36 MB·Turkish

Bernhard Roloff-Georg Seefilen
Polisiye Sinemasının
Tarihi ve Mitolojisi
Almancadan Çeviren: Süheyla - Saliha N. Kaya
Derleyen: Veysel Atayman
Sinemanın Temelleri
ALAN YAYINCILIK: 171
Sanat Dizisi: 4
Sinemanın Temel Dizisi: 3
Mord im Kino
Geschichte und Mythologie
des Dedektiv - films
CİNAYET SİNEMASI
Dedektif Sinemasının
Tarihi ve Mitolojisi
Bemhard Roloff - Georg SeeBlen
Çevirenler: Süheyla - Saliha N. Kaya
Derleyen: Veysel Atayman
Yayına Hazırlayan: Zeynep Atayman
Birinci Baskı Haziran 1997
Kapak Arslan Kahraman
Baskı Mart Matbaacılık ve Sanatları
(0 212)212 03 39-212 03 40
ISBN 975-7414-62-X
atan yaymcMt
Çatalçeşme Sok. Torun Han. No. 40 K. 3 Cağaloğlu-İST.
Tel: [phone] • Fax: [phone]
Bernhard Roloff - Georg SeelBIen
CİNAYET SİNEMASI
Dedektif Sinemasının
Tarihi ve Mitolojisi
alan yayıncılık
Çevirenler: Süheyla - Saliha N. Kaya
Derleme - Düzenleme: Veysel Atayman
" Cinayet Sineması ", dedektifliğin tarihini, geçmişte ve şimdi
çözmek zorunda olduğu muammaları anlatıyor. Dedektifliğin, poli­
siye edebiyatında "doğum"undan itibaren gelişmesi izleniyor; ses­
siz sinemada ilk ortaya çıkışı, otuzlu yılların filmlerinde ilişkileri
aydınlatmadaki bağımsız tarzı, Kara-Dizi filmlerindeki psikolojik
boyut kazanma eğilimi, ellili yıllardaki meşruiyet ve ahlaki doku­
nulmazlık elde etme mücadelesi ve son yıllarda geçmişe yaptığı
nostaljik gezileri gözler önüne seriyor. Dedektif filmi, —bir cinaye­
tin, o cinayetin aydınlatılma süreci üzerinden gidilerek an­
latıldığı— özel bir sinema türüdür.
Bu kitabı dostlarıma, polislere ithaf ediyorum.
ÖNSÖZ
Dedektif filmi, popüler filmin, malzemesini ağırlıklı olarak edebi­
yattan alan, bu nedenle de hep biraz dedektif ve polisiye türünün
edebiyattaki gelişiminin gerisinden geldiği için edebiyat uzmanları
tarafından, aynı bilim-kurgu gibi, çoğunlukla hor görülen türlerin­
den biridir. Ne var ki sinema, dedektif türüne kesinlikle kendi tipik
ve özgün unsurlarını kazandırmıştır; bu özellik sadece, Hollywo-
od'da gangster, gerilim ve dedektif filminin, kara dizilerde bunlar­
dan ne daha önce ne de daha sonra benzer biçimde bir daha birara-
ya gelmemiş anlatım biçimleri bulduğu dönemde iyice
belirginleşmekle kalmaz; gerek Bulldog-Drummond ya da Sher­
lock Holmes romanlarının filme çekilmesinde, gerek alçakgönüllü
denemeler olan Charlie Chan ya da Philo Vance tarzında seri film­
lerin üretiminde ve gerekse de zamanında basında övgüye değer
görülmeyerek küçümsenen Alman Edgar Wallace filmlerinde, de­
dektif ve polisiye türü kendi düşüncelerini ve anlatım tarzını ge­
liştirmiştir.
Gene de, popüler edebiyatın nicelik ve nitelik olarak en verimli
türlerinden biri olan polisiye edebiyatı olmaksızın dedektif filmi
düşünülemez. Bu yüzden bu kitapta, türün yazınsal kaynaklarının
anlatılmasına, dizinin diğer kitaplarında olduğundan daha fazla yer
ayrılmıştır. Dedektif filmi, cinayete, cinayetin ortaya çıkarılması­
na, ahlâk ve cezaya ilişkin düşüncelerin, önce edebiyat olarak orta­
ya çıkmalarının ardından, deyim yerindeyse, ikinci bir dönüştürme
olan sinema düzleminde bunlara ilişkin kendi yorumunu iletir.
Böyle olunca da dedektif (polisiye ve polis) sinemasının tarihi an­
latılırken, sürekli olarak yazınsal kaynaklara işaret edilir.
Dedektif filmleri senaryoya temel aldıkları yazınsal metinleri
5
ya da örnekleri basitleştirmek zorundadırlar; ayrıca bu filmlerin na-
if nitelikleri, değişmeyen anlatım biçimleri, stereotip klişe yapıları
eleştirilirken, bir dedektif bilmecesi kurmanın ve çözmenin vaz­
geçilmez unsurlarını oluşturmada kendi anlatım biçimlerini bul­
dukları gerçeği kolayca gözden kaçırılmaktadır: (dedektifin
suçluya ilişkin sonuçlar çıkarabileceği sinemaya özgü ipuçları, be­
lirgin, kesin görünmekle birlikte yanlış yöne sevkeden izler an­
lamındaki reci herrings'ler ve bilmecenin nihai çözüm biçimleri ve
benzer öğeler gibi.) Ve sinemadaki dedektif, çoğunlukla edebiyat-
takinden farklı olarak -orada olduğu gibi- büyülenmiş izleyicilere,
akıl yürütmelerinin yanlış (ya da doğru) olduğunu ve bunun nede­
nini açıklayan salt bir "düşünce makinesi" olmaktan çok, ete ke­
miğe bürünmüş bir insandır. Filmde edebiyattan farklı olarak
"olay"ın büyüsü azalsa da, bu azalan miktar, dedektifin kişiliğine
duyulan merak ve ilgi olarak geri döner.
Dedektif filmi, gangster ve gerilim filminden, sadece olayların
merkezinde bir dedektifin bulunmasıyla, yani mantıksal kombinas­
yonlarla, gözlem ve saptamalarla ve ipuçlarını ısrarla izleyerek so­
nunda, işlenmiş bir suçun (sinemada bu suç neredeyse sadece cina­
yettir), koşullarını ve durumunu aydınlatan ve suçluyu ya da suçlu­
ları ortaya çıkaran bir insanın yer alışıyla değil, aynı zamanda "at­
mosferiyle" ve de suça, cinayete ve şiddete karşı tavrıyla da ayrılır.
Private ey e s denen, hırpani, serseri tipli özel dedektifleri ve po­
lisleri konu alan filmler, her zaman ve mutlaka, dedeksiyon dediği­
miz aydınlatma, meydana çıkarma oyununun kurallarına uymadık­
ları gibi, içerdikleri şiddet, bunların toplumsal kaynaklarına işaret
etmekte, dolayısıyla sosyal bir boyut olarak klasik polisiyeye aykı­
rı özellikler içerebilmektedirler; ama gene de tipik polisiye filmi­
nin mantıksal devamıdır bunlar. Biz de bu yüzden, neredeyse her
bir filmi ayrı birer tür olan private eyes türünü de, bu türe dahil et­
tik.
"Cinayet Sineması", popüler sinema tarihinin ortaya çıkardığı
6
bütün polisiye film türlerini ve alt türlerini ayrıntılı olarak gözler
önüne serme iddiasında değildir. Daha çok, türün bileşeni olan tüm
unsurlar ve gelişiminin ana hatları gösterilecektir. Komiser-
Maigret filmleri, veya altmışlı yıllarda "Jerry Cottori" veya "Komi­
ser X" gibi Alman roman dizilerine dayanılarak yapılmış filmler,
veya başrolünde Eddie Constantine'in oynadığı serüvenler incele­
memizin dışında bırakılmıştır.
7
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ
"DEDEKTİF" MİTOLOJİSİ......................................................11
KİMDİ, NASIL YAPTI ve NEDEN YAPTI?................................13
Dedektif Edebiyatının Değişmez Temel Özellikleri.....................13
Olayın Figürlerinin Konumu........................................................18
Setting...................................................................................................19
Who-How-Why 19
Katil Oyunun Psikolojisi................................................................31
Meşum - Olanın ve Burjuva İnsanın Yaşadığı Odalar 44
Dedektif Romanının Sosyal Coğrafyası...................................48
İç Düzenden Dış Düzene...............................................................56
Yeni Kahramanların Doğuşu........................................................62
(suç, polis, dedektif, tarihsel örnekler)
Mit Olarak Kriminoloji...................................................................79
DEDEKTİF EDEBİYATININ EVRELERİ.........................87
Dedektif Edebiyatının İlk Adımları...................................................87
Dedektif Edebiyatının "Babası": Edgar Allan Poe...............95
Sherlock Holmes.............................................................................100
8
Kitle Edebiyatını Kahramanı Olarak Dedektif..................110
Bayağılıktan Kaçma Çabası........................................................121
Agatha Christie'den Edgar Wallace'a......................................129
Philio Vance'den Ellery Queen'e...............................................135
"Private Eyes" 139
Hammet ve Chandler.....................................................................144
DEDEKTİF FİLMİNİN TARİHİ................................................153
1902'DEN 1920'YE KADAR SHERLOCK HOLMES 155
FEVİLAD’İN DİZİLERİ......................................................................160
1922'DEN 1943'E KADAR SHERLOCK HOLMES 163
OTUZLU KIRKLI YILLARDA
ALMANYA'DA POLİSİYE FİLMLER........................................174
SİNEMADA AGATHA CHRİSTİE................................................179
ROMANDAN BEYAZ PERDEYE DEDEKTİF.......................191
Philo Vance.......................................................................................191
Bulldog Drummond.......................................................................200
DOĞULU DEDEKTİFLER...............................................................206
Charlie Chan....................................................................................206
Mr. Moto...........................................................................................219
Mr. Wong..........................................................................................222
"SERİAL" DEDEKTİFLERİ.............................................................225
SCREWBALL - INTERMEZZO:
"THIN MAN"...................... 235
ELLİLİ YILLARDA POLİSİYE FİLMLER...............................242
GEORGO POLLOCK VE
İNGİLİZ MİSS MARPLE FİLMLERİ...........................................253
9
ÖZEL DEDEKTİFİN DEĞİŞİMİ
"PRIVATE EYE"IN DOĞUŞU.......................................................259
"PRIVATE EYE"IN ÇÖKÜŞÜ.......................................................283
"PRIVATE EYE’ IN YENİDEN DOĞUŞU................................287
1959-79 SHERLOCK HOLMES FİLMLERİ.............................302
AMERİKAN POLİSİYE FİLMLERİ.............................................309
FRANSIZ (POPÜLER) POLİSİYE
SİNEMASINA GENEL BAKIŞ......................................................348
- Franısız Popüler Sinemasında Polisiye Film
Roman ve Edebiyat........................................................................349
-Tarihçe.............................................................................................350
- İzleksel Çeşitlemeler.................................................................352
- Şiddet...............................................................................................355
- Polisiye Film ve "ölüm" Teması.............................................356
- Ticari Sinema ve Polisiye Film..............................................357
- Kara Filmden "Polar'a"..............................................................358
- Fransız Film Yapımcıları ve Polisiye...................................360
1980-1996 BİRKAÇ ÖRNEK..........................................................365
10