Amerikan Board Okullarında Yürütülen Misyonerlik Faaliyetleri

12 Pages·2010·0.22 MB·Turkish

Amerikan Board Okullarında Yürütülen
Misyonerlik Faaliyetleri
Yrd.Doç.Dr.GülbadiALANa 0.yüzyılınbaşlarında,Osmanlıülkesinde,kendiülkeleriadınamisyonerlik
faaliyetleriyürütenörgütlertarafındanaçılanvefaaliyetleridevletinçıkar-
aErciyesÜniversitesi,
larıaleyhineoldukçaetkiliolandin,eğitim,sağlık,yardımvb.alanlardaça-
Fen-EdebiyatFakültesiTarihBölümü
ÖğretimÜyesi,KAYSERİ lışmalar yapan birçok yabancı kurumun varlığı bilinmektedir.1 Osmanlı
topraklarının hemen her köşesinde faaliyet gösteren kurumların, bağlı oldukları
misyonerlikörgütlerininmensupolduklarıülkelerinbaşındaAvrupa’nınöndegelen
YazışmaAdresi/Correspondence:
Yrd.Doç.Dr.GülbadiALAN ülkeleriylebirlikteAmerikaBirleşikDevletleriyeralmaktadır.
ErciyesÜniversitesi,Fen-Edebiyat
SayılarıitibariylekurumlarınaitolduğuülkesıralamasındaiseFransaveAme-
FakültesiTarihBölümüÖğretimÜyesi,
KAYSERİ rikaBirleşikDevletleriilksırayıalmaktadır.Fransa’nın,Osmanlıülkesindebutür
[email protected]
kurumlarıilkaçanülkeolmaözelliğinesahipolduğubilinmektedir.16.yüzyılda
KanuniSultanSüleyman’ınverdiğiimtiyazlarıkullanarak,Katolikmezhebitari-
katlarınamensuprahiplerinçalışmalarıylabuönceliğieldeedenFransa’yı,ilerleyen
yıllardaİngiltere,Avusturya,Rusya,İtalya,ABDveAlmanyavatandaşları-herbiri
farklıbirHıristiyanlıkmezhebiadınamisyonerlikçalışmalarındabulunmakama-
cıyla-takipetmiştir.Dolayısıylabukurumlarhakkında;doğrudandoğruyadevlet
eliyleaçılankurumlarolmadığı,ülkelerinvatandaşlarıaracılığıylamisyonerlikça-
lışmalarınıyürütmekiçinkurulanörgütlerinfaaliyetleri çerçevesindeaçılanku-
rumlarolduğukanaatinevarmakmümkündür.Faaliyetebaşlayanherülkeilerleyen
yıllarda,diğerülkelerinkurumlarıyla,hemsayılarınıartırmahemdehizmetulaş-
tırdıklarıkitlelerinvealanlarınsınırınıgenişletmeyönündebüyükbiryarışiçine
girmiştir.Yarışınenhızlıyaşandığı19.yüzyılboyuncaABD,hemülkelerinbirkıs-
mınanazaranbirazgeçbaşladığıOsmanlıülkesindekibuyarıştakısasüredeulaş-
tığırakamsaldeğervehemdekurumlarınyürüttüğüçalışmaların-kendiülkeleri
çıkarına-ulaştığıbaşarılıneticelerledikkatçekmektedir.
Hangiülkevatandaşlarınaaitolursaolsun,19.yüzyılınikinciyarısındaniti-
barenfaaliyetleriniartıranveOsmanlıülkesinindörtköşesinibirağgibisaranya-
bancıkurumlarınsayısınınvefaaliyetlerininbudereceartmasınınsebeplerini,bazı
batılıdevletlereverilenimtiyazların,devletlertarafındankendiçıkarlarınauygun
şekildeyorumlanıpkullanılmasıveOsmanlıDevleti’ninartık, dünyadevletlerare-
nasındaömrününsonunayaklaşmışolmasınedeniylegereklitedbirlerialamaması,
alsadahiuygulayacaksiyasigücesahipolamamasındaaramakgerekmektedir.
Osmanlıülkesindefaaliyetgösterenkurumlarağırlıklıolarakdin,eğitim,sağ-
Copyright©2007byİslâmîAraştırmalar lık,yardımçalışmalarıvb.alanlardafaaliyetyürütenkilise,okul,hastane,yetimhane
464 JournalofIslamicResearch2007;20(4)
AMERİKANBOARDOKULLARINDAYÜRÜTÜLENMİSYONERLİKFAALİYETLERİ GülbadiALAN
vb.kurumlardır.Bunlarınyanındayayınfaaliyetleriyü- AmerikanBoardmisyonerleriOsmanlıülkesindeki
rütenmatbaalarveburalardagörevyapanmisyonerle- çalışmalarına 1820 yılında İzmir’de başlamalarına rağ-
rin kişisel ihtiyaçlarını karşılamak için inşa edilen men,ilkeğitimkurumlarını1824’teBeyrut’taaçmışlar-
meskenlerdeyeralmıştır.Ancakbunlararasındasayıları dır.3 İlerleyen yıllarda bunu Osmanlı ülkesinin farklı
enfazlavefaaliyetlerienyoğunolankurumlar,eğitim bölgelerindeaçılaneğitimkurumlarıtakipetmişve20.
kurumlarıyaniokullardır. yüzyılınhenüzbaşında,diğeryabancıeğitimkurumla-
rınıgeridebırakacakbirsayıyaulaşılmıştır.
Yabancıdevletvatandaşlarının,misyonerlikfaaliyet-
leriçerçevesindeaçtıklarıkurumların,yürüttüğüfaaliyet-
A)AMERİKANBOARDEĞİTİMKURUMLARININAMAÇLARI
lerinoldukçagenişalanlarayayılmasıvedevletaleyhine
VEKULLANDIKLARIYÖNTEMLER
cereyanetmesi,bunlarıOsmanlıDevletiiçinönemlibir
Faaliyetsahalarıincelendiğindeoldukçagenişbiralanı
sorunhalinegetirmiştir.OsmanlıDevleti’neverdiğizarar
kaplayaneğitimkurumlarınıntemelamaçlarınınneol-
noktasındahiçbirülkekurumunundiğerindenbirfarkıyok-
duğumerakkonusuolmaktadır.AmerikanBoardokul-
tur.HerbirülkevatandaşlarıtarafındanOsmanlıülkesinde
larının, misyonerler tarafından açıklanan amacı veya
açılıpfaaliyetgösterenkurumlarınçalışmalarınınbütünay-
hedefi; Osmanlı’nın Müslüman ve Hıristiyan halkının
rıntılarıylaincelenipayrıayrıortayakonmasıdurumunda,
kaynaşmasınısağlamaktır.AncakAmerikanBoardmis-
devleteverdiklerizararhakkındakesinvedoğrubirhüküm
yonerlerininbualandakiçalışmalarıincelendiğinde,tam
vermekdahakolayolacaktır.
tersiuygulamalarkarşımızaçıkmaktadır.Osmanlıülke-
Bu noktadikkate alınarak çalışmada, ABDvatan- sindeyaşayanfarklıdin,mezhepveırkamensupolan,
daşlarıtarafından,Amerika’nındışayönelikenkuvvetli fakatdevletinbufarklılıklarınıaslahissettirmediğitop-
misyonerlik örgütü olan Amerikan Board2 bünyesinde luluklar-özelliklegençler-arasınaayrılıkvedüşmanlık,
yürütülen misyonerlik faaliyetleri çerçevesinde, Os- buralardayürütüleneğitimfaaliyetlerisonucundayer-
manlı ülkesinde açılan eğitim kurumlarının, Osmanlı leşmiştir.Böylebirneticeyeulaşabilmekiçinöncelikle
Devletivehalkına;siyasi,ekonomikvesosyalaçıdanya- aralarındarahatlıklafaaliyetgösterebilecekleri,kendile-
rarları ve zararları noktasında bir değerlendirmesi ya- riyleaynıdinvemezhebeinananbirtoplulukyaratma-
pılmayaçalışılacaktır.Bualanlarınherbirindeyürütülen larıgerekmektedir.Budaancakokullardayürütülecek
çalışmalar önemli olmasına rağmen araştırmamızda, eğitimçalışmalarıylamümkündür.
AmerikanBoard’unözellikleeğitimalanındakifaaliyet-
BuradanhareketleAmerikanBoardeğitimkurum-
leriüzerindedurulacakvebualandayürütülençalışma-
larınınveburalardafaaliyetgösterenmisyonerlerinesas
ların amacının ne olduğu, özellikleri, hangi alanlarda
amacı,etkinbirsosyalhizmetbütünügetirdikleriokul-
yoğunlaştığıveOsmanlıhalkıüzerindenegibietkileri
larvasıtasıylaProtestankiliseleriveçevresindebirPro-
olduğukonularıüzerindedurulacaktır. testan cemaati oluşturmak4 ve bunalar vasıtasıyla
OsmanlıülkesindekiAmerikançıkarlarınıkorumaktır.
OSMANLIÜLKESİNDEAMERİKAN
Amerikalı bir misyoner olan ve Suriye Misyonu’nda
BOARD’INYÜRÜTTÜĞÜEĞİTİMÇALIŞMALARI
AraplarüzerineçalışanDr.GregoryVartabet,Amerikalı
AmerikaBirleşikDevletleri’ninOsmanlıülkesindemis- misyonerleriçinokulunbunoktadakiöneminişucüm-
yonerlik alanında faaliyet yürüten en önemli ve etkili lelerleaçıklamaktadır:
kuruluşu,AmericanBoardofCommissionersforFore-
Şimdiikietkilivasıtadanbahsettim,gerçekHıristi-
ignMissionsadıyla1810yılındaBoston’dakurulanör-
yanlığınyayılmasındabüyükvasıtaolanİncilveTıp;İkisi
güttür. ABCFM ya da Amerikan Board olarak
ikiayrılmazarkadaşvebiridiğeriiçinelzemdir...Fakat
isimlendirilenvezamanınagöreenmodernimkanlarla
gençlerüzerindeetkiliolmakveeğerdoğrukullanılırsa-
çalışanbuörgütebağlımisyonerler,Osmanlıülkesindeki
tanrınıninayetiyle-Suriye’ninyenidendoğuşunaaracılık
çalışmalarını1820yılındaİzmir’dekarayaçıkarakbaş-
edecekbaşkabirönemlivasıtadahavardır.Buülkenin
latmışlardır. Osmanlı ülkesinde özellikle din, eğitim,
gençlerinineğitimindenbahsediyorum.Çürümüşkilise
yardımvesağlıkalanlarındayürütülençalışmalarla,ör-
bilgisindenbaşkahiçbirşeyinöğretilmediğibaşkamez-
gütebağlımisyonerlerkendiveülkeçıkarlarıdoğrultu-
hepler tarafından açılan okullardan bahsetmiyorum.
sundabaşarılıneticelereldeetmişlerdir.Bundandolayı,
özellikle okullar vasıtasıyla yürütülen çalışmalar, Os- Bütündünyanınmirasıolanİncil’instandartkitapolduğu,
manlıDevleti’ninABDileolanilişkilerindeyazışmalara körpebeyinlerinonunsafsularınıdibinekadariçebile-
enfazlakonuolanmeselelerinbaşındagelmiştir. cekleriHıristiyanokullarındanbahsediyorum.5
JournalofIslamicResearch2007;20(4) 465
GülbadiALAN AMERİKANBOARDOKULLARINDAYÜRÜTÜLENMİSYONERLİKFAALİYETLERİ
Amerikan Board misyonerleri yukarıda belirtilen karşılamışlar,diğeryandandaABD’ninOsmanlıülke-
amacaulaşmakiçin,eğitimalanındakiçalışmalarınıol- sindekiçıkarlarınahizmetedecekiyieğitimli,özgüveni
dukçasistemlibirşekildeplanlamışlarveuygulamışlar- oldukçayüksekgençbirtoplulukoluşturmuşlardır.
dır.Öncelikleçocuklarınokuma-yazmavedörtişlemi
Okullardaki eğitim şekline baktığımızda, ağırlıklı
öğrenmesini sağlayacak olan ilkokullar açılmıştır. Bu
olarakilkokullarseviyesindekarmaeğitimyapılmasına
amaçdoğrultusundaPazarokullarıyoluyladayetişkin-
rağmen, eğitim seviyesi yükseldikçe okulların genelde
lereokuma-yazmaöğretmeçalışmalarısürdürülmüştür.
erkekvekızlarayönelikeğitimverenkurumlarhaline
AmerikanBoardmisyonerlerininbuaşamadaeğitimden geldiği,yanierkekvekızokullarışeklindeayrıldığıdik-
beklentileri;İncil’ininsanlartarafındanokunupanlaşıl- katçekmektedir.Karmaeğitimverenortadereceliku-
masınısağlamakvebuyollahalklailişkilerigeliştirerek, rumlar da bulunmasına rağmen sayıları pek fazla
onlararasındadahaçabukverahatkabulgörmektir.Bu değildir.Ancakokullarsayıitibariylekarşılaştırıldığında,
aslındaAmerikanBoardmisyonerlerinineğitimpoliti- kızların6eğitiminedeenazerkeklerinkikadarönemve-
kasınınilkaşamasıdırvebeklediklerigibiOsmanlıülke- rildiği,aynenerkekleriçinaçılanokullardaolduğugibi,
sindegirdikleribölgelerdekonumlarınısağlamlaştırma kızlarıneğitiminindeilkokulseviyesindenyüksekokul
vehalktarafındandahaçabukbenimsenmeimkanıbul- seviyesinekadardevametmesineözengösterildiği,ay-
muşlardır. rıcaAmerikaneğitimkurumlarınınkızveerkekokul-
ları ayırımı yapmaksızın, hem yatılı hem de gündüzlü
Temeleğitiminverilmesininardından,halkındaha
olarakeğitimfaaliyetlerinedevamettiğigörülmektedir.
gelişmişokullarda,dahakalitelieğitimtalebinikarşıla-
makiçinüstdüzeydeeğitimverilebilecekortaöğretim Yatılıokullardaeğitimeönemverilmesi,buralarda
kurumlarıaçılmıştır.Ancakbuseviyedebaşlatılaneği- öğrenciler ile iletişimin daha sıkı ve kolay olması dü-
tim çalışmaları iki ayrı alanda birbirine paralel yürü- şüncesindenkaynaklanmıştır.Böyleceöğrencilerindaha
tülmüştür. Bunlardan birincisi; oluşturulan Protestan kolayetkialtınaalınabilmesimümkünolabilmiştir.Ay-
cemaatinehizmetedecekdinadamlarınıhizmetverilen rıcayatılıokullar;ulaşımşartlarınınyetersizliği,ailele-
halkarasındanyetiştirmek,Protestankiliseleriveçev- rin ekonomik yönden içinde bulundukları durum gibi
resindeoluşanProtestancemaatinindinihizmetlerinde günün şartları dikkate alındığında, en ücra köylerdeki
kendikendineyeterlihalegelmesinisağlamakamacıyla çocukların ailelerine bağımlı kalmadan eğitimlerine
açılan ruhban okullarıdır. Ruhban okulları, Amerikan devamedebilmelerine,misyonerinonlararacılığıylaai-
Boardeğitimkurumlarınındinikanadınıteşkiledeneği- lelerleiletişimkurabilmesinedeimkansağlamıştır.
timkurumlardır.İkincisiise;AmerikanBoardeğitiminin Amerikan Board okullarının bir başka özelliği de
laikkanadınıtemsileden,hizmetedilenkesimeetkinbir modernbireğitimiçinhiçbirfedakarlıktankaçınmama-
sosyal ve kültürel hizmetler bütünü sunmak amacıyla larıdır. O dönemdeki Müslüman ve azınlık okullarına
açılanortaderecelieğitimkurumlarıdır.Ruhbanokul- görekullandıklarıaraç-gereçveöğretimyöntemleriaçı-
larınakıyaslasayılarıoldukçafazlaolanortaderecelilaik sındançokileriseviyedeolduklarıbilinmektedir.Ame-
eğitimkurumları,hemdahavasıflıgençleryetiştirilmesi, rikanBoardmisyonerleriolanGoodellveDwight’ın28
hemdeBoardokullarınınbelirlibiröğrencipotansiye- Ağustos1833tarihindeyazdıklarımektupta,Amerikan
lineulaşmasınısağlamıştır. Board’ınBoston’dakimerkezindenprizma,piramit,pa-
Sonaşamadamisyonerlereğitimseviyesinibiradım ralelkenargibigeometrimalzemesiveokuma-yazmayı
dahailerleterek,gençlerinözelliklemeslekiyöndenuz- kolaylaştıracakkartlar,büyükharflerleyazılmışokuma
manlaşmalarını ve tecrübelerini artıracak, kendilerine kartonlarıistemeleri7bunuaçıkçagöstermektedir.
güvenduygusunugeliştirecekkolejleraçmayabaşlamış- Böylebirplançerçevesindevedöneminegöreol-
lardır.Sayılarıortaderecelieğitimkurumlarınakıyasla dukçamodernşartlardaeğitim yapanAmerikanBoard
oldukçaazolmasınarağmen,geneldevilayetveyasancak okullarına devam eden öğrencilerin mensup oldukları
merkezlerigibibüyükyerleşimyerlerindefaaliyetgös- dingeneldeHıristiyanlıkolmuştur.Çokazsayıdafarklı
teren okulların, mezun ettikleri öğrenciler vasıtasıyla, dinlere mensup öğrenci, Amerikan Board okullarına
hem eğitim hayatı hem de toplumların sosyal yaşantı- devam etmiştir. Bunlar arasında zaman zaman Müslü-
sındakietkisidiğerlerinegöreoldukçafazlavedikkatçe- man öğrenciler de yer almıştır. Ancak gerek devletin
kici olmuştur. Buradan mezun olan gençlerle takip ettiğipolitikalar,8 gerekseçevrelerinden gördük-
misyonerler,biryandanyürüttüklerifaaliyetlerdeken- leritepkilernedeniyleMüslümanöğrencilerinbüyükbir
dilerineyardımcıolacakiyiyetişmişelemanihtiyacını kısmıeğitimlerinearavermekzorundakalmışlar,çokaz
466 JournalofIslamicResearch2007;20(4)
AMERİKANBOARDOKULLARINDAYÜRÜTÜLENMİSYONERLİKFAALİYETLERİ GülbadiALAN
Müslüman öğrenci okullardan mezun olmuştur. Neti- rikançıkarlarınıkorumanoktasındasergiledikleripoli-
cede neredeysetamamıtekbirdine-Hıristiyanlığa- tikanın da en büyük aracı olmuşlardır. Bütün bunlar
mensupöğrencikitlesiyleAmerikanBoardokullarının, dikkate alındığında Amerikan Board okullarının ama-
başta belirtilenOsmanlı’nınMüslümanveHıristiyan cının;farklımilliyetleremensupOsmanlıvatandaşıHı-
halkınınkaynaşmasınısağlamadüşüncesindeolduğunu ristiyan azınlıkların, buralarda aldık eğitimle, kendi
kabuletmekimkansızdır. kendilerine yeter hale gelmelerini temin ederek, ida-
reyekarşımanevibağlarınızayıflatmakolduğunusöy-
AmerikanBoardokullarınadevamedenöğrenciler,
lemekmümkündür.
etnikbakımdandaharenklibirgörüntüsergilemektedir-
ler.Hangidinemensupolurlarsaolsunlar,geneldeOs-
B)AMERİKANBOARDEĞİTİMKURUMLARININ
manlı vatandaşı öğrenciler okulların sunduğu eğitim
OSMANLIÜLKESİNDEKİYAYILMAALANLARI
imkanlarındanyararlanmışlardır.Bunlariçerisindeço-
ğunluğuErmeniler,Rumlar,Yahudiler,Arnavutlar,Sırp- Dönemdönemülkesindefaaliyetgösterenyabancıeği-
lar,Ulahlar,Kıptiler,Süryaniler,MarunilerveDürziler timkurumlarınınkendialeyhindekiçalışmalarındanra-
teşkiletmiştir.Bunlardandaçoğunluğukimlerinteşkilet- hatsızlıkduyanOsmanlıDevleti,bazıyıllardaülkenin
tiğini,okullarınfaaliyetgösterdiğiyerleşimyerlerinintop- neresindenekadarkurumunfaaliyethalindeolduğunu
lumsal yapısı belirlemiştir. Çok sık olmasa da Türk anlamakiçinilgilidevletkurumlarınaveadamlarınain-
öğrencilerindeBoardokullarındaeğitimgördüğüolmuş- celemeleryaptırmıştır.İncelemelersonucunda,Ameri-
tur.Ancakdahaöncedebelirtildiğigibi,OsmanlıDevle- kan Board’ın Osmanlı ülkesinde faaliyet gösteren
ti’ninkonuylailgilitakipettiğipolitikalarveMüslüman kurumlarınınsayısıitibariyleortayaçıkanmanzaraol-
halkınkonuyayaklaşımı,çoğunluklaöğrencilerineğitim- dukçaürkütücüdür.1900’lüyıllarınbaşındaOsmanlıül-
lerinitamamlayamadanokullardanayrılmalarınasebep kesinde Amerikan misyonerlerine ait 300 civarında
olmuştur.Bunlarailaveolarak,İstanbul,İzmirgibiçok okulunfaaliyetgösterdiğitespitedilmiştir.9AncakAme-
merkezibazıvilayetlerdebaşkaülkevatandaşıöğrenciler rikanBoard’ınbelgelerindentespitedilebildiğikadarıyla
deBoardokullarındaeğitimgörmüşlerdir.Bunlariçinde aynıdönemde dörtmisyonbölgesinde10faaliyetgöste-
ABD,İngiltere,RusyaveRomanyadevletlerivatandaşı renAmerikaneğitimkurumlarınınsayısı430civarında-
öğrencilerçoğunluğuteşkiletmişlerdir. dır.BusayıyaSuriye-FilistinMisyonbölgesiiçerisinde
faaliyetgösterenkurumlardahildeğildir.Çünkübumis-
Neticedeneredeysetamamıtekbirdine-Hıristi-
yonbölgesiiçerisindekiçalışmalar,1870’teBoardofFo-
yanlığa-mensupveOsmanlı’nınazınlıktebaasıöğrenci
reignMissionsofthePresbyterianChurchadlı örgüte
kitlesiyle Amerikan Board okullarının, Osmanlı’nın
devredilmiştir.Taraflararasındayapılansözleşmeilesa-
MüslümanveHıristiyanhalkınınkaynaşmasınısağla-
dece kurumlar değil, bölgede faaliyet gösteren misyo-
makpeşindeolduğuşeklindebaştabelirtilenamacıger-
nerler ve diğer çalışanlar da yeni örgüte geçmiştir.11
çekleştirmesinin imkansız olduğunu, ya da böyle bir
Bundan dolayı Suriye-Filistin Misyon Bölgesi’ndeki
amaçpeşindeolduklarıgörüşününkabulgörmesiniim-
okullarAmerikanBoardbelgelerindeyeralmamaktadır.
kansızhalegetirmektedir.Çünküherikiaçıdandaser-
Bubölgededikkatealındığında,430civarındaolanokul
gilediklerimanzara,yukarıdabelirtilenamaçtanoldukça
sayının 500’lü rakamlara ulaşması kaçınılmaz gözük-
çokuzakbirgörüntüarzetmektedir.Zatenilerleyenyıl-
mektedir.
lardaAmerikanBoardokullarındanmezunolanöğren-
Aslındasayıları19.yüzyılboyuncahızlaartaneği-
cilerinsiyasialandagerçekleştirdiklerifaaliyetler,bunun
timkurumlarısadeceAmerikanBoardokullarıdeğildir.
enaçıkgöstergesidir.
Diğer devletlerin Osmanlı ülkesinde faaliyet gösteren
19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarında Os-
eğitimkurumlarınındasayıları,19.yüzyılboyuncayıl-
manlıülkesi,ilkokullardankolejlereuzananeğitimçiz-
dan yıla artış göstermiştir. Ancak Amerikan Board ör-
gisindegelişmegösterenAmerikanBoardokullarından
gütü, hem okulların sayısı hem de yürütülen
mezun olan ve buralarda aldıkları eğitimin sayesinde
faaliyetlerin gücü itibariyle zirvede yer alan kurumlar
devletlebağlarızayıflayanazınlıklarınisyanlarınasahne
arasındadır. Okul sayısında 20. yüzyılın henüz başla-
olmuştur.Dolayısıyladevletinparçalanmasında,Ame-
rındaortayaçıkanmanzaranenbüyüksebebi,Osmanlı
rikan Board okullarından yetişen gençler, Osmanlıyı
idaresindeki batılılaşma eğilimidir. 19. yüzyıl boyunca
parçalayan unsurların başında gelmişlerdir. Yine bu
takipedilenbatılılaşmafaaliyetleriileokullarınsayıla-
gençler, Amerikan Board eğitimiyle kendilerine ulaş-
rındakiartışdoğruorantılıbirçizgitakipetmiştir.Sıra-
mayı başaran misyonerlerin, Osmanlı ülkesinde Ame-
sıyla 1839 ve 1856 yıllarında yayınlanan Tanzimat ve
JournalofIslamicResearch2007;20(4) 467
GülbadiALAN AMERİKANBOARDOKULLARINDAYÜRÜTÜLENMİSYONERLİKFAALİYETLERİ
IslahatFermanlarıve1876yılındailanedilenI.Meşru- A)AMERİKANBOARDOKULLARININ
tiyet, Osmanlı Devleti’ndekibatılılaşmaçalışmalarının TÜRKLERÜZERİNDEKİETKİLERİ
dönümtarihleriolmuşlardır.İlkolarak1820yılındaOs-
Amerikan Board okullarının Türkler üzerindeki en
manlıtopraklarınagelenAmerikanBoardmisyonerleri
büyüketkisi,modernyaşamtarzınınbenimsenmesinde
debutarihlerdemeydanagelenolaylarlailişkiliolarak
görülmektedir.Özelliklebuokullardagörevyapanmis-
hızlaartanbatılılaşmaeğilimiyleberaber,hergeçengün
yonerlerinsergiledikleriyaşamtarzları,etraflarındaya-
açtıklarıokullarınsayılarınıarttırmışlardır.Bununne-
şayan Türkleri etkilemiştir. Bu okullara devam edip
ticesiolaraközelliklede1870’lerdensonraokulsayıla-
bitirenveyakısabirsüredeolsaokullardaeğitimgören
rındahızlıbirartışbaşlamıştır.
Türk öğrenciler misyonerlerin etkisinin daha da artır-
Okulsayılarınınbudereceartmasındabaşkasebep- masınasebepolmuşlardır.
lerdeetkiliolmuştur.Ancakhangisebeptenolursaolsun
AmerikanBoardmisyonerlerifaaliyetlerini,kendi
sayıitibariyleAmerikanBoardokullarıadına20.yüzyılın
inşa ettikleri binalarda yürütmüşlerdir. Binalarda kul-
henüzbaşlarında-OsmanlıbelgelerindenveyaAmerikan
landıklarıplanlarvetesisatlarTürkhalkıtarafındanbe-
Boardbelgelerinden-tespitedilenrakamlaroldukçafaz-
nimsenmiş ve uygulanmıştır. Binaların üzerinde inşa
ladır.Busayılaraulaşanokullarözellikleİstanbul,Adana,
edildiğiarsalarınetraflarınınmuntazamduvarlarlaçev-
Aydın, Halep, Erzurum, Hüdavendigar, Van, Konya,
rilmesi, bina etrafında düzenli bahçeler oluşturulması,
Trabzon,Mamuratülaziz,Ankara,Sivas,Bitlis,Diyarba-
bahçelerinsulanmasıiçinoluşturduklarısulamasistemi,
kır,Selanik,Manastır,Beyrut,Suriyevilayetleriileİzmit, binaiçindeoluşturulansuşebekesidonanımı,13binaları
Kudüs,Cebel-iLübnansancaklarıveburalarabağlıenufa-
ısıtmak için oluşturulan kalorifer tesisatı ya da binalar
cık yerleşim birimlerine kadar faaliyet göstermişlerdir.
arasındailetişimindahakolayhalegetirilmesiiçinku-
Ayrıca Amerikan Board örgütü Cezayir-i Bahr-i Sefid, rulantelefonağı,14inşaettiklerihastanebinalarındahas-
Basra,Musulvilayetlerindeeğitimkurumlarıaçmasına
talarıtaşımakiçinkurulanasansörsistemigibizamanına
rağmen,dahasonrakapatmakzorundakalmıştır.12Ancak
göreoldukçamodernolarakyorumlanabilecekAmeri-
eğitim alanındaki çalışmalarını 20. yüzyılın başında
kanBoardmisyonerlerininbufaaliyetleriTürklerideet-
devamettirenokullarınyeraldıklarıvilayetvesancakla-
kilemiş ve Türkler Amerikan Board misyonerlerinin
rınOsmanlıülkesindeulaştığısınırlardikkatealındığında,
uyguladıklarıbusistemlerikendiyaşamlarındauygula-
AmerikanBoardeğitimkurumlarınınülkeninherköşe-
mayabaşlamışlardır.
sinibirağgibisardığıanlaşılmaktadır.
Aynışekildeilkbaskımakinesi,ilkdikişmakinesi
veilkmoderntarımsalaletlerOsmanlıülkesinehepmis-
AMERİKANBOARDEĞİTİM
yonerler tarafından getirilen yenilikler olmuştur. Do-
KURUMLARININOSMANLIHALKI
mates,patatesvediğerbazıdeğerlisebzelervemeyveler
ÜZERİNDEKİETKİLERİ
yineonlartarafındanTürkhalkınıngünlükyaşantısında
AmerikanBoardmisyonerlerininAnadolu’dayürüttüğü vazgeçilmezbiryerekonmuştur.Modernmanadatesis
çalışmalarınvebuçalışmalarınbirsonucuolarakeğitim edilmişokul,hastanevedispanserlerinenileridüzeyde
faaliyetlerinebaşlayanokullarının, Osmanlı ülkesi ge- örnekleri, yine onlar tarafından açılmıştır.15 Bütün bu
nelinde oldukça önemli etkileri olmuştur. Bu etkileri yeniliklerinbirçoğu-ilkolmasabile-ilkbaşlardaAme-
ağırlıklı olarak Osmanlı Devleti bünyesinde yaşayan rikanBoardmisyonerlerininçalışmalarının birparçası
azınlık gruplar arasında görülmüştür. Hiç kuşkusuz iken,ilerleyenyıllardahayatagetirdiğikolaylıklardik-
Türklerdemisyonerlerinveonlarınokullarınınyürüt- katealınarakTürklerindeyaşantısınaetkilibirşekilde
tüğüfaaliyetlerdenetkilenmişvebuetkileryaşamtarz- girmiştir.
larınayansımıştır. AncakAmerikanBoard okullarının
Amerikan Board okulların Türkler açısından bir
Türkler ve azınlıklar üzerindeki etkisi aynı ölçüde ve
başka etkisi de Türkçe’nin öğretimine sağladığı katkı
aynı hızda olmamıştır. Doğrudan misyonerlerin faali-
noktasındaolmuştur.SivasvalisiSırrıPaşa’nın,Merzi-
yetlerininmerkezineoturanazınlıklar,çokhızlıveetkili fon’dafaaliyetgösterenAnadoluKoleji’neyaptığıbirzi-
birşekildeAmerikanBoardmisyonerlerininetkisialtına yaretsonrası,AnadoluKoleji’ninbölgenineniyiokulu
girmişlerdir.Türklerarasındakietkiisezamanayayılarak olduğu, şehrin en yüksek seviyedeki Türk okullarında
yavaşyavaşgerçekleşmişveazınlıklaragöreşiddetidaha bileTürkçe’ninburadaöğretildiğikadariyiöğretilme-
azolmuştur. diği16yönündekiifadeleribunuaçıkbirşekildegöster-
mektedir.
468 JournalofIslamicResearch2007;20(4)
AMERİKANBOARDOKULLARINDAYÜRÜTÜLENMİSYONERLİKFAALİYETLERİ GülbadiALAN
AmerikanBoardmisyonerlerininTürklerüzerin- bircevapteşkileder.Amerika,birçokAvrupamemle-
dekietkisi,okullarındaTürkçe’ninoldukçaiyiöğretil- ketlerindeyapmışolduğutesiriTürkiye’dedeicraede-
mesiyle kalmamıştır. Eğitim alanındaki çalışmalarının cekvebelkiburalardafaydalıdeğişiklikleryapılmasına
sonderecebaşarılıolduğunugörençeşitlidinvemezhep hizmetedecektir.19
mensuplarıgibiMüslümanlardakendicemaatokulla-
DavidPorter’invurguladığıbuetki,ençokkızlar
rındakaliteyiartırmakveseviyeyiyükseltmekiçinçalış-
üzerinde hissedilmiştir. Bunun en önemli sebebi, Os-
malaryapmayabaşlamışlardır.Sadeceşehirmerkezleri
manlıDevleti’nde,AmerikanBoardmisyonerlerininen
değil,ufakkasabalardabilemisyonerlerinaçtığıeğitim yoğun çalıştığı dönemlerde kızların eğitimine verilen
kurumlarına benzeyen okullar açmaya başlamışlardır. öneminoldukçayüzeyselolmasıdır.Birbaşkasebepde
ÖzellikleAnadolu’dabazışehirvekasabalaramisyoner AmerikanBoardmisyonerlerininkızöğrencilerinekarşı
okullarınaazyadaçokbenzeyenmodernbinalarındi- göstermişolduğuaşırıilgidir.HerhangibirTürkkızı-
kilmeyebaşlanması,buralardaiyieğitimliöğretmenlerle misyoner okullarından mezun olmasa dahi- bir süreli-
ileriseviyedeeğitimverilmesiyönündeçalışmalaryürü- ğine bu okullardan birinde eğitim görmesi, bu dönem
tülmesişeklindekendinigösterenbugirişimler,Anado- içerisinde yaşadığı ortam ve kurduğu ilişkiler netice-
lu’daTürklerineğitimindeilközelteşebbüsfaaliyetlerin sinde, dünyaya başka bir pencereden bakmayı öğren-
başlamasınanedenolmuştur.Amasya’dailerigelenbir miştir.Bundadaenbüyüketkiyi,yineAmerikanBoard
Türk tüccar ailesi iyi bir ticaret okulu açmış ve okulu misyonerlerininokulagirenTürkkızlarıylagirdiğiikili
tıpkıAmerikanBoard’ınyaptığıgibi,maliyöndendes- münasebetleryapmıştır.Gençkızlaramisyonerler,oto-
teklemiştir.BenzerçabalarAnadolu’nundiğervilayetle- riterbiröğretmengibideğilarkadaşçabirtavırsergile-
rinde,sancakmerkezlerindeveküçükkasabalarındada yerekyaklaşmışlardır.ButavırlarıylaTürktoplumunun
uygulanmayabaşlamıştır.17 kendilerinekarşıolanbakışaçısınıdeğiştiremeselerdahi,
enazındanöğrencileriolangençkızlarınkalbinikazan-
AmerikanBoardmisyonerlerininTürklerineğitim
mayıbaşarmışlardır.
alanında sağladıkları gelişmeler üzerindeki etkisini
DavidPorter,Amerikanbüyükelçisi olarakatandıktan
B)AMERİKANBOARDOKULLARININ
sonraWashington’agönderdiğiyazılarındaoldukçaaçık
OSMANLIAZINLIKLARIÜZERİNDEKİETKİLERİ
birşekildedilegetirmiştir.Yazılardanbirindekonuyla
Osmanlı Devleti bünyesindeki azınlıkların, kendi ce-
ilgilişucümleleryeralmaktadır:
maat okulları haricinde başka okullara uzun süre eği-
...Hertaraftasultanakarşıayaklanmalarvar.Av-
limleri olmamıştır.20 Ancak misyonerlerin yoğun bir
rupadevletlerininentrikalarıonuncanınısıkıyor,zira
şekildebaşlattıklarıeğitimfaaliyetleriveazınlıklarüze-
kendisinintürlüyöndentehditedildiğinigörüyor.Sul-
rindekiçalışmaları,misyonerokullarınaenbüyüktale-
tanII.Mahmutbuisyanlarıbastırmakveıslahatyapmak
binöncelikliolarakazınlıklardangelmesinisağlamıştır.
suretiylemilletinindurumunudeğiştirmekgayesiyleça-
AmerikanBoard’unaçtığıokullariçindeaynıdurumsöz
lışıyor. Türkler buraya ilk geldiğim zamanki yani
konusu olmuştur. Böyle olunca da Osmanlı ülkesinde
1831’dekiTürklerebenzemiyorlar,dinlerihariçhemen
faaliyet gösteren Amerikan Board eğitim kurumlarını
hemenherşeylerideğişmiştir.Memlekettehersahada
ağırlıklıolarakazınlıklartercihetmişlerdir.Bundando-
büyükıslahatyapılmıştır.Bunlar,sankihiçeskiTürkler
layı Amerikan Board okullarının geniş çerçevede en
değillerdir.İmparatorluğunhertarafındavehattaköy
büyüketkisiOsmanlıazınlıklarıüzerindegörülmüştür.
vekasabalardabileaçılmaktaolanokullarınbuhususta
AmerikanBoardokullarınınazınlıklarüzerindeki
faydasıbüyükolmuştur.Buokullarınkuruluşveçalış-
malarındaAmerikanmisyonerteşkilâtıtarafındanbura- etkisi,aynenokullaşmadaizlenensistemgibibirgelişme
laragönderilenmisyonerlerintesirigörülmüş,onların göstermiştir.İlkbaşlardaAmerikanmisyonerleri,yürü-
tatbikettikleriLancaster18metodubuTürkmekteple- tülençalışmalarlainsanlaradini,sosyalvekültürelalan-
rindebenimsenmiştir.Busuretle,Osmanlıİmparatorlu- larda yeni bir hayat görüşü kazandırmaya çalışmıştır.
ğu’nun Birleşik Devletlerle tesis ettiği dostluktan İlerleyenyıllarda verilen eğitimlerle bu insanların ka-
sağladığıenbüyükistifade,belkideeğitimsahasındaol- zandıkları yeteneklerle toplumda ekonomik açıdan
muştur.AmerikanmisyonerlerininTürkiye’debusaha- kendikendilerineyeterhalegelmelerisağlanmıştır.Son
dakifaaliyetleriveAmerikalılarınfikirhayatındaki aşamada da bütün bu gelişmelere siyasi bir kimlik ka-
terakkileri,Amerikalılarıninsanlığaherhangibirfayda zandırılmasıiçinçalışmalaryürütülmüşveOsmanlıbün-
teminetmedikleriyollubiriddiadabulunanlaraeniyi yesindeki azınlıklar misyonerlerce kendi devletlerinin
JournalofIslamicResearch2007;20(4) 469
GülbadiALAN AMERİKANBOARDOKULLARINDAYÜRÜTÜLENMİSYONERLİKFAALİYETLERİ
çıkarlarıdoğrultusundaOsmanlıDevletiilekarşıkarşıya husus,BoardokullarınınverdiğieğitimleOsmanlıazın-
getirilmiştir. lıklarınıngençkızlarınaişveçalışmaimkanısağlaması-
dır. O dönemdeki Osmanlı toplum yapısı ve kızların
Yukarıda belirtilen çerçevede, Amerikan Board
toplum içindeki yeri dikkate alındığında, bu konunun
okulları Osmanlı azınlıkları üzerinde en büyük etkiyi
çokönemliolduğuanlaşılır.
mezunettikleriöğrencileriilegerçekleştirmişlerdir.Bu
noktada özellikle kız öğrencilerinyarattığı etki dikkat Amerikan Board okullarında eğitim gören erkek
çekicidir.OkullardaaldıklarıeğitimleOsmanlı’nınHı- öğrenciler,kızöğrencilerlesergilenenbutoplumsalet-
ristiyanazınlıktoplumlarındakızlarüretkenhalegeti- kinin daha fazlasını ortaya koymuşlar ve misyonerler
rilmiştir.AslındaTürktoplumundaolduğugibi,Osmanlı içinOsmanlıazınlıktoplumlarındabiretkikaynağıoluş-
azınlıkları da kadınların eğitimine fazla önem verme- turmuşlardır.HattaAmerikanBoardmisyonerleri,me-
mişlerdir.AmerikanBoardmisyonerlerinineğitimala- zunlarının toplumdaki etkisini daha da artırmak için
nındakifaaliyetleri,azınlıklarınbukabuğunukırmıştır. onlaramezuniyetlerindensonra,Amerika’nınveAvru-
Buengüzelifadesini,birTürkPaşa’nınMerzifon’dafaa- pa’nınilerigelenüniversitelerindeeğitimlerineilerise-
liyetgösterenYatılıKızlarOkulu’ndanmezunolankız viyede -master ve doktora- devam etme imkanı
öğrencilerhakkındagörüşünüifadeettiği:birkızAme- sağlamışlardır.Eğitimlerinitamamlayarak ülkeyedön-
rikanokulundangeldiğizaman,birkızdeğilfakatetkisi düklerindeçoğu,AmerikanBoardkolejlerindevealtse-
dörtmisliartırılmışbirokulgeliyor21 sözlerinde bul- viyedeki okullarında öğretmen olarak çalışmışlardır.
muştur. HattabuöğrencilerdenbazılarıyineAvrupaveAmeri-
ka’nın önde gelen üniversitelerinde öğretim üyeliği
Board misyonerlerinin eğitiminden çıkan kızlar,
yapmaşansınıdahiyakalamıştır.22
okullardabellibirsüreeğitimgörüpeğitiminitamamla-
madan ayrılan öğrenciler de dahil olmak üzere, bura- Osmanlı Hıristiyan azınlıklarının başka ülkelerde
larda edindikleri bilgi ve görgülerini olduğu gibi hayatlarınıdevamettirmeisteklerineAmerikan Board
ailelerineaktarmışlardır.Gençkızlarıneğitimiöncelikli misyonerlerininkatkısı,sadeceyabancıülkelerineğitim
olarakiyibirevhanımının,iyibirevidaresininveher kurumlarındaöğretimüyeliğiyapmaşansıyakalamala-
şeydenönceiyibiranneninnasılolmasıgerektiğikonu- rınabuyönlüsağladıklarıkatkılarlasınırlıkalmamıştır.
ları üzerinde yoğunlaştırıldığı için okullardan mezun Amerika’yagidiporayayerleşmekisteyen-özellikleEr-
olangençkızlar,AmerikanBoardokullarındanmezun meni- aileleri için Amerikan Board misyonerleri, hem
gençerkekleriçiniyieğitimlibirereşadayıolaraktop- gidişlerisırasındahemdegittiklerişehirlerdeişleriniko-
lumhayatındayerinialmıştır.Bununneticesiolarakda laylaştırmakiçinnakliyatşirketlerivegideceklerişehir-
kızlaraverileneğitim,AmerikanBoardeğitiminisadece lerdekiinsanlarlayazışmalaryapmışlarvearacılıkrolü
toplumdabirbireyineğitilmesineyönelikbirsistemol- üstlenmişlerdir.İlerleyenyıllardabuyollaAmerika’da
maktançıkarmış,birbireyilebiraileye,aileiledetop- kendilerineyenibirhayatkuranErmeniler,Amerikan
lumungenelinenüfuzetmekimliğikazandırmıştır.Yani Board misyonerlerinin Anadolu’da Ermeniler arasında
bireyineğitimiiletoplumungenelinineğitilmesinihedef OsmanlıDevleti’niparçalamayayönelikbaşlattıklarıça-
halinegetirenAmerikanBoardokulları,bupolitikayıen lışmalarda onların en büyük yardımcıları olmuşlardır.
güzelkızlararasındayürüttüğüeğitimçalışmalarıylagös- Hatta Osmanlı topraklarındaki Ermenilerin hukuk ve
termiştir. menfaatlerinikorumakamacıylacemiyetlerkurmuşlar,23
Anadolu’daki Ermenilere adına yardım toplamak için
Okullardan mezun olan kızların, -öğretmen veya
ianekomitelerikurmuşlardır.24
rahibeolarak-dinveeğitimalanlarındayürüttükleriça-
lışmalar,OsmanlıtoplumundakızlarvasıtasıylaAmeri- AmerikanBoardokullarınıneğitimçalışmalarında,
kan Board okullarının etkisinin sergilendiği bir başka esas olarak misyonerlerin kendi kültürlerini Osmanlı
boyutugözlerönünesermiştir.Eğitimkonusundakibilgi azınlıklarınabenimsetmedüşüncesihâkimolmuştur.İlk
ve tecrübelerini topluma aktarma noktasında, çalışma olarakkültürünbirunsuruolandinivemezhebianla-
merkezlerini sadece mezun oldukları okulların bulun- yışlarınıazınlıklararasındayaymayayönelikfaaliyetler
duğuyerleşimyerleriveyakendimemleketleriilesınırlı yürütmüşlerdir.İkinciolarakdaeğitimkurumlarıvası-
tutmayanmezunkızlar,Osmanlıülkesininherköşesine tasıyla,kendidillerininOsmanlıazınlıklarıarasındabe-
ulaştırdıklarıhizmetlerleAmerikanBoardmisyonerle- nimsenmesi ve yaygınlaşmasına imkan sağlayacak
riningörüşvedüşüncelerinindahagenişkitlelereulaş- çalışmalardabulunmuşlardır.İlkokullarveortadereceli
masını sağlamışlardır. Aslında burada dikkat çeken okullardageneldeeğitimdiliolarak-öğrencilerinİngi-
470 JournalofIslamicResearch2007;20(4)
AMERİKANBOARDOKULLARINDAYÜRÜTÜLENMİSYONERLİKFAALİYETLERİ GülbadiALAN
lizcebilgisininyetersizolmasındandolayı-Türkçeveya eğitimmasraflarınıkendilerininkarşılamasınaimkanve-
azınlıköğrencilerininanadillerinikullanmışlardır.Bu- rilmiştir.İkinciolarak,amacıbirmeslek/sanateğitimiver-
nunlaberaberokullarda,İngilizce’niniyiderecedeöğ- mek olmasa da, öğrenciler buralarda yaptıkları
retilmesineyönelikdersler,öğrencilerinalmasıgereken çalışmalarlabelirlibirsanatdalındabecerileriniartırmış-
dersler arasında yer almıştır. Kolej seviyesinde devam larvebirmesleköğrenmişlerdir.İlerdeokuldanmezun
edeneğitimde,altseviyedekiokullardanaldıklarıeğitim olmadanayrılsalardahihayatlarınıkendilerineyeterlibir
sayesindedahayüksekvedahabilinçlibiröğrencikitle- şekildedevamettirebilecekleribirmesleköğrenmişlerdir.
sinesahipolduklarıiçinİngilizce’yieğitimdilihalinege-
Sanat bölümlerinin, meslek öğrenme yönünde en
tirmişlerdir. Buna bağlı olarak derslerde izlenilen
büyükyardımıAmerikanBoardmisyonerleritarafından
kitaplarındilininİngilizceolması,birnoktadaeğitimine
açılan yetimhanelerdeki kız ve erkek yetim çocuklar
devametmekisteyen öğrenciyi budiliiyibirseviyede
üzerinde olmuştur.27 Yetim çocukların, belli bir yaşa
öğrenmeye mecbur etmiştir. Daha sonraki yıllarda bu
geliphayataatılmakiçinyetimhanedenuzaklaştırılma-
okullaraeğitimgörmekiçingelenbirçoköğrenciama-
sından önce, buralarda yaptıkları çalışmalarlakendile-
cını, ilerde kendi babalarının ticari işlerine yardım
rine bir meslek edinmeleri sağlanmıştır. Özellikle
etmek ve babalarından daha başarılı bir ticaret adamı
Amerikan Board yetimhanelerindeki kızlara, dokuma
olmakşeklindebelirlediğiiçin,okullaragelişamaçlarını
tezgahlarında çalıştırılarak dokumacılığın bütün ince-
sadece İngilizce öğrenmek şeklinde açıklamışlardır.
likleriöğretilmişveböylecehayattakendibaşlarınakal-
HattabununiçinAmerikanBoardkolejlerinegirenöğ-
dıklarındayaşamlarınıkimseyemuhtaçolmadandevam
rencilerin bazıları yeterliderecede İngilizceöğrendik-
ettirebilmelerineimkansağlanmış.
tensonraeğitimleriniyarıdabırakıpayrılmışlardır.
Misyonerlerin çalışmalarının ekonomik alandaki
AmerikanBoardokullarıOsmanlıazınlıklarına,sa-
bir başka etkisi, Anadolu’nun bazı bölgelerinde nere-
deceİngilizce’nindeğilazınlıklarınkendianadillerinin
deysekaybolmaküzereolanbazısanatdallarınınyeni-
deöğretildiğimerkezlerhalinegelmişlerdir.25HattaTürk
den canlandırılması çalışmalarında görülmüştür. Ünü
halkıileheryöndentamamenkaynaşmışolanazınlıkla-
yıllarınderinliklerinegidenveEvliyaÇelebi’nin Seya-
rınbüyükbirçoğunluğununkendianadilleriniunuta-
hatnamesi’nde28biledilegetirilenMerzifonpamukludo-
rak Türkçe’yi ana dilleri haline getirmesinden dolayı
kumacılığı, Osmanlı Devleti’nin bazı yanlış ekonomik
halk arasında fazla konuşulmayan azınlık dillerine,
politikaları neticesinde yok olma noktasına gelmiştir.
Boardokullarındayapılançalışmalarlayenidenhayatve-
AncakBoardmisyonerlerinin,Merzifondokumalarının
rilmiştir.Azınlıkdillerinincanlandırılmasınavegelişti-
önemininfarkınavarmasınedeniylebaşlattıklarıçalış-
rilmesine yönelik 1850’li yılların ortasından itibaren
malarla, pamuklu dokumacılık 20. yüzyılın başlarında
başlatılan çalışmalar, 19. yüzyılın sonlarında başarıya
kasabanınöndegelenbirendüstridalıolmuş,çalışamaz
ulaşmışve azınlıkgruplarıile Türklerarasındakiileti-
halegelentezgahlaryenidenüretimekatılmıştır.Çalış-
şimebüyükbirdarbeindirilmiştir.Buyöndekiçalışma-
malarözellikleMerzifon,ZileveHacıköy’deyoğunlaş-
ları özendirmek için de, herhangi bir azınlık dili
tırılmıştır. Ancak misyonerler bu alanda yürüttükleri
derslerinegirenöğretmenlere,Türkçederslerinegiren
çalışmaları,Osmanlıidaresindeeziyetgörenmazlum(!)
öğretmenlereoranladahayüksekücretlerödenmesiyo-
azınlıklarınmaruzkaldıklarısoykırımların(!)ardından
lunagidilmiştir.
geridekalandulveyetimlerineyardımetmekiçinbaş-
AmerikanBoardmisyonerlerininOsmanlıülkesinde lattıklarınıaçıklamışlardır.Herşeyerağmençalışmalar
yürüttükleriçalışmalarınazınlıklarüzerindebirbaşkaet- biryandanyokolmaküzereolanMerzifonpamukludo-
kisideekonomikalandayaşanmıştır.Kolejseviyesinde kumacılığınayenidenhayatveripgelişmesinisağlarken,
faaliyetgösterenAmerikanokullarınınbirkısmınınbün- diğeryandanbirçokinsanın-Osmanlıazınlıklarının-bir
yesindeaçılanKendine-YardımSanatBölümüileAmeri- meslekediniphiçkimseyemuhtaçolmadanekonomik
kan Board misyonerlerinin azınlıklar üzerindeki açıdankendikendilerineyeterlihalegelmelerineimkan
ekonomiketkisinebirsüreklilikkazandırılmıştır.26Bura- vermiştir.Misyonerleregöre,buşekildebiryardımuy-
lardayürütülenfaaliyetlerleokullardaeğitimgörenöğ- gulamasıileyardımedilmekistenentopluluklarınsada-
rencilere birçok imkanlar sağlanmıştır. İlk olarak kaya muhtaç hale gelme tehlikesi önlenmiş, ayrıca
AmerikanBoardmisyonerlerininverdiğieğitimdenya- beyinlerinveellerinişlemeşgulolmasınınsağlanmasıyla
rarlanmakisteyen,ancakekonomikyöndenzorluklarya-
-güyauğradıklarısoykırımdandolayı-zordurumdaolan
şayan öğrencilere sanat bölümlerinde çalışarak kendi insanlarüzerindedolaylıbirrahatlamasağlanmıştır.29
JournalofIslamicResearch2007;20(4) 471
GülbadiALAN AMERİKANBOARDOKULLARINDAYÜRÜTÜLENMİSYONERLİKFAALİYETLERİ
Amerikan Board okullarının ve buralarda görev keleriningözü-kulağıolmuşlardır.Hattahazırlanmasıve
yapan misyonerlerin, ülkede azınlıklar arasındaki en faalhalegelmesininherkademesinderolaldıklarıazın-
büyüketkisi,siyasalalandasergilenmiştir.Aynızamanda lıkisyanlarınıdışdünyayaOsmanlıDevleti’ninuygula-
OsmanlıDevleti’nemisyonerokullarıvasıtasıylayürütü- dığı katliamlar olarak duyurmuşlardır. Böylece
lençalışmalardaverilenenbüyükzararyinebualanda Amerikanhükümetivekamuoyu,Osmanlı’nınHıristi-
olmuştur.AmerikaBirleşikDevletleri’ninAnkara’yagay- yanazınlıklarınındevletaleyhineyürüttüğüsiyasifaali-
riresmiolarakyolladığıtemsilciRobertİmbrie’ninAn- yetlerindeonlarıdesteklemişlerdir.Bunoktadaözellikle
kara’danhükümetinegönderdiği11Temmuz1922tarihli Ermeni isyanları, Amerikan Board misyonerlerinin ve
birrapordageçen;...kuşkuyokki,Türkhükümeti,Türk okullarının en yoğun faaliyettebulundukları bir konu
halkıileBirleşikDevletlerveAmerikalılararasındadaha olmuştur.35
dostçabirduyguyaratılamamışolmasınınbaşlıcaveen Bu tür faaliyetler, Amerikan Board okullarında
büyüknedeni,Amerikanmisyonerleriolmuşturveol- görev yapan misyonerlerin, ülkelerindeki gazetelerde
maktadır.Misyonerlerekarşıoluşlarınınnedenidinsel yayınlanmaküzeregönderilenmektupveraporlarvası-
değildir,siyasaldır.Türkhalkı,misyonerlerinsadecedin- tasıyla yürütülmüştür. Yazılarında yer alan yalan be-
selalandaçalışmadıklarını,siyasaleylemleregiriştiklerini yanlarla,kendihükümetlerinivekamuoyunuOsmanlı
sezmektedir.Bundadapekhaksızdeğildir30ifadeleri,bu Devletialeyhinetavıralmayaitmişlerdir.Butüryazıla-
noktadaAmerikanBoardmisyonerlerininOsmanlıDev- rın etkisiyleAmerika’da yapılan toplantılarınçoğunda
letialeyhinecereyanedensiyasiolaylarıniçindeyeraldı- Amerikanhükümeti,azınlıkvatandaşlarınayaptığıhak-
ğınıbizzatbirAmerikanvatandaşıveAmerikanhükümet sızuygulamalarındandolayıOsmanlıaleyhinebazıted-
görevlisinin kaleminden tartışma götürmez bir şekilde birleralmayavezorkullanmayadavetedilmiştir.36
gözlerönünesermektedir.İmbrie’ninAmerikanBoard
Amerikanhükümetinealınmasıgereklitedbirlerle
misyonerlerihakkındaaçıkçadilegetirdiğibudoğrular,
ilgiliyapılanönerilerinbaşında,özellikleOsmanlıülke-
Osmanlıülkesininherköşesindefaaliyetyürütenmisyo-
sinde faaliyet gösteren misyonerleri korumak ve
nerlerveonlarıneğitimkurumlarıiçin,ülkedegörevyap-
ABD’nin kararlılığını göstererek Osmanlı Devleti’ne
tıklarısüreiçerisindedaimageçerliolmuştur.
gözdağıvermekiçin,Osmanlıkarasularınasavaşgemisi
OsmanlıtopraklarındafaaliyetgösterenAmerikan gönderilmesiyeralmıştır.AmerikanBoardmisyonerleri,
Boardmisyoneri,takipettikleridersprogramlarıveders- hükümetlerinikonuylailgiliiknaetmekiçin,Amerikan
lerdeokuttuklarıkitaplarileöğrencilerihürriyetfikirleri kamuoyunu,hükümetüzerindebaskıyapmasıyönünde
ilebesleyerekmillişuurlarınıuyandırmayıokullarının kışkırtmıştır.37Hükümetin,Amerikankamuoyununtah-
temelpolitikasıhalinegetirmişlerdir.Başkabirifadeyle riklerinekapılarak,misyonerlerikorumakgerekçesiyle
azınlıkgençlerinizihnen,OsmanlıDevletialeyhinefaa- Osmanlı sularına gönderdiği bir başka savaş gemisi de
liyetlerdebulunmayavedevletekarşıisyanetmeyeha- Mineapolis’tir. Gemi komutanları, Avrupa politikasın-
zırlamışlardır.31Mezunolduktansonrakendimensubu danuzakdurmalarıyönündeuyarılarak,İzmir’egitme-
olduklarıtopluluklarınaydınkişileriolarakbağımsızlık leriyönünde1895tarihindeemiralmışlardır.38
firiklerinihalkarasındayaymayabaşlayan32öğrencile- Amerikan kamuoyunu etkileyerek hükümetleri
rinfaaliyetleri,Boardmisyonerlerincedesteklenmiştir. üzerindebaskıkurmaderecesinegetirenmisyoneryazı-
Konu ile ilgili bütün araştırmacıların açık bir şekilde larındaOsmanlıDevleti’neyöneltilensuçlamalardaol-
beyanettiğigibiBulgaristanDevleti’ninkurucudevlet dukça ağırdır.39 Suçlamalardan en önemlisi, Osmanlı
adamıkadrosu,RobertKolej’deeğitimgörmüştür.33Aynı Devleti’ninülkesindeyaşayanHıristiyanazınlıklarıdin
şekilde Arap milliyetçiliğini yöneten idareciler Suriye değiştirmeye zorlaması, hatta Müslümanlığı kabul et-
ProtestanKoleji’ndeyetiştirilirken,Merzifon’dafaaliyet meyenlere-sözde- katliamuygulaması ve bu olayların
gösteren Anadolu Koleji34 de milliyetçilik fikrinin Er- yaşandığıyerleşimmerkezlerininyerelidareleritarafın-
meniöğrenciler,PontusçulukhayallerinindeRumöğ- dankiliselerincamiyedönüştürülmesiyalanlarıdır.Ro-
rencilerin kafasına yerleştirildiği merkezlerin başında bertKolejöğretmenlerindenolanCyrusHamlin,North
gelmişlerdir. AmericanReview’deyayınlananveMüslümanlığıkabul
etmeyenErmenilerinOsmanlıhükümetitarafındankat-
AynızamandaOsmanlıDevleti’nin,kendigelece-
ledildiğiniiddiaedenyazısıbunaaçıkbirörnektir.40
ğinitehlikeyesokanazınlıklarınbutürfaaliyetlerinien-
gellemek için başlattığı çalışmalarda, Amerikan Board Birbaşkasuçlama,Osmanlıhükümetyetkililerinin
eğitimkurumlarındagörevyapanmisyonerler,kendiül- vehalkınAnadolu’dayaşayanazınlıklarınmallarınıyağ-
472 JournalofIslamicResearch2007;20(4)
AMERİKANBOARDOKULLARINDAYÜRÜTÜLENMİSYONERLİKFAALİYETLERİ GülbadiALAN
maladıklarıyönündedir.Van’dakiAmerikanBoardoku- Anadolu’daçıkanErmeniisyanlarısırasındazarargören
lundagörevyapanMissGraceKimball’ınburadangön- AmerikanBoardbinalarınınzararlarınıödemekzorunda
derdiğiveReviewofReviews’teyayınlananAmerikan kalmıştır.
misyonerlerinin Van’da azınlıklara yaptığı yardımları
AmerikanBoard okullarının Osmanlı’nın Hıristi-
uzunuzunanlattığımektubunda,Türklerinşehrindı-
yanazınlıklarıüzerindeçokgüçlüşekildeetkiliolması,
şındayeralançiftliklerdekiyiyecekmaddelerini,zahire-
azınlıklar tarafından okullara gösterilen ilginin büyük
leriveErmenilerinmallarınıyağmaladıkları,ardındanda
olmasındankaynaklanmaktadır.Peki,Osmanlıazınlık-
onlarıöldürdükleriiddiaedilmektedir.Sığınacakyeriol-
larınedenmisyonerokullarınabukadarilgigöstermiş-
mayan çaresiz insanların birçoğunun şehir merkezine
ler ve sunulan hizmetleri kabulde pek zorlanma
geldiğibelirtilmektedir.Benzerbiryazıda,Antep’deki
mışlardır? Aslında bu sorunun cevabı biraz Amerikan
yağmayıanlatanveMadmazelCarolinHamiltontarafın-
Board misyonerlerinin okula ve okullar vasıtasıyla da
dankalemealınıpOutluk’tayayınlanmıştır.
eğitime bakışlarında, biraz da Osmanlı azınlıklarının
Amerikan Board okullarında görev yapan misyo- Boardokullarındannebeklediklerindegizlidir.
nerlerin,Osmanlıazınlıklarıüzerinesiyasalalandayap-
AmerikanBoardmisyonerlerinegöreokullar,genç-
tıkları bir başka etki de, onların mezhep değiştirerek
lerinbeğenisinivesempatisini,hattasadakatderecesin-
Protestanlığı kabul etmeye41 ikna etme çalışmalarında
deki bağlılığını kazanmada her yöntemden daha
kendinigöstermektedir.Çalışmalar,Hıristiyanazınlık-
etkilidir.Çünkübualandakiçalışmalardamisyonerlerin
larayönelikyürütülenyardımfaaliyetleriylemaskelen-
sahip oldukları bütünkaynaklar seferber edilmekte ve
meyeçalışılmıştır.Buradaamacın,gerçektenHıristiyan bundandolayıdaistenensonuçenkısazamanda,iste-
azınlıklarına yardım etmek olmayıp, oluşturulan Pro- nenşekliylealınabilmektedir.Özelolarakyetiştirilmiş
testancemaativasıtasıyla,ABD’ninsiyasiçıkarlarınıOs- biröğretmenordusu,istenendüşünceleriaktaracakders
manlı ülkesinde korumak olduğu42 Amerikan Board programları ve ders kitaplarının özel olarak sağlanan
misyonerlerinin kendi ifadelerinden anlaşılmaktadır. maddiimkanlarlabirleştirilmesi neticesindeAmerikan
MissKimball’ınAnadolu’dayürütülenyardımçalışma- Boardokullarındayürütüleneğitimçalışmaları,Osmanlı
larıylailgiliolarakhazırladığıraporundaki,Osmanlı’nın azınlıklarınamillitarihvedilleriniöğrenmeimkanıver-
doğuvilayetlerinde-Batılıdevletlerinbaskısıyla-yapı- miştir. Azınlıklar da bu okulları kendileri için Batının
lacakolanıslahattançokümitliolduklarını,yinedeböl- birparçasıolmaveBatılılaşmanınbütünnimetlerinden
gedeki yardım dağıtımına iki ay daha devam -özellikle de bağımsız bir devlet olmada- yararlanmak
edeceklerini,misyonerlerinsanayikuruluşlarınınfaali- içinbirfırsatvebiryolalarakgörmüşlerdir.İkitarafın
yetleriniüçaydahaişletmelerigerektiğinibelirtenifa- okullardanbeklentisindeortaknokta;baskıaltındaezi-
deleri43 bunu açık bir şekilde ortaya koymaktadır. lenHıristiyankardeşlereyardımelininuzatılmasıge-
Osmanlı hükümet yetkilileri de yardım çalışmalarının rektiğidüşüncesidir.BudaAmerikanBoardokullarını
altındasiyasikaygılarınolduğunufarklıbirpencereden azınlıkların milliyetçilik duygularının yeşerdiği mer-
değerlendirmişlerveeğerAmerikanBoardokullarında kezlerhalinegetirmiştir.
görevyapanmisyonerlerceErmenilereyapılanyardım
Elbetteki bu soruya verilecek başka cevaplar da
faaliyetleriinsaniyetnamınayapılıyorise,çalışmaların
vardır. Osmanlı hükümetinin halkına sunduğu eğitim
OsmanlıDevletimemurlarıeliyleyürütülmesinindaha
hizmetindeki yetersizliği; Amerikan Board okulları
doğruolacağı44görüşünübeyanetmişlerdir.
sunduğueğitimhizmetlerininbilgi,teknoloji,becerive
AmerikanBoardmisyonerleriningörevyaptıkları zamana uygun bir şekilde tasarlanmış olması; Ameri-
bölgelerdengönderdiklerimektupveraporlar;Amerikan kanBoardokullarındanmezunolanöğrencilerin,ken-
okullarındagörevyapanmisyonerlerveburalardaaldık- dilerine iyi bir hayat şartı sağlayacak öğretmenlik,
ları eğitimin yönlendirmeleriyle45 Hıristiyan azınlığın mühendislik,doktorlukvb.mesleklerdeçalışmaimkanı
başlattığıisyanlarsırasındazarargörenAmerikanmülk- yakalamalarıgibi….Ancaksebepherneolursaolsun,
leriiçinhükümetlerini,haksızbirşekildeOsmanlıdan Amerikan Board misyonerlerinin açmış oldukları eği-
tazminattalebindebulunmayateşviketmiştir.46Hattara- tim kurumları, Osmanlı Hıristiyan azınlıklarını, yıl-
porlarda, çıkan olaylar sırasında Amerikan misyoner lardaegemenliğialtındayaşadıklarıdevletlerineihanet
mülklerinebizzatzararverilmesininyanında,birçokHı- etmenoktasınagetirmiş,içinegirdiklerisiyasifaaliyet-
ristiyanErmeni’ninkatledildiği47yönündeyalanaçıkla- lerneticesindededevletinyıkılmasınaaracılıketmiş-
malaryeralmıştır.NeticedeOsmanlıDevleti,özellikle lerdir.48
JournalofIslamicResearch2007;20(4) 473