album stary pruszków

96 Pages·2010·7.53 MB·Polish

Szymon Kucharski urodził się w Warszawie, od dzieciństwa mieszka jednak w Pruszkowie i ani myśli o ewentualnej stąd wyprowadzce. Jest absolwentem
tutejszego Przedszkola Miejskiego nr 12 i Szkoły Podstawowej nr 12 im. J. Kusocińskiego. Ukończył również IX LO im. K. Hoffmanowej w Warszawie i Wydział
Chemiczny Politechniki Warszawskiej. Pracuje jako nauczyciel chemii w LO im. T. Zana w Pruszkowie i w IX LO im. K. Hoffmanowej w Warszawie. W wolnych
chwilach podróżuje wraz z narzeczoną po najdziwniejszych zakątkach Polski oraz krajów środkowej i wschodniej Europy.
Jest autorem i współautorem kilkudziesięciu publikacji książkowych, prasowych i internetowych, dotyczących chemii organicznej, historii regionalnej,
historii architektury i historii wojskowości. W obecnej kadencji jest członkiem zarządu Pruszkowskiego Towarzystwa Kulturalno-Naukowego oraz prezesem
Oddziału Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji.
Jest także jednym z moderatorów pruszkowskiego internetowego forum dyskusyjnego na portalu Gazeta.pl.
Wybór i opracowanie: Szymon Kucharski
Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna
im. Henryka Sienkiewicza
w Pruszkowie
2010
4 Stary Pruszków
Copyright © 2010 by Szymon Kucharski
Copyright © for this edition by Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Pruszkowie, 2010
Projekt okładki, skład i łamanie: Fabryka Wyobraźni
Zdjęcie Autora: Krystian Rosiński
Opracowanie redakcyjne: Zespół
Korekta: Zespół
Organizacja produkcji: Rachocki i S-ka, Pruszków
Publikacja zrealizowana na zlecenie Biura Promocji i Kultury Miasta Urzędu Miejskiego w Pruszkowie
ISBN 978-83-62144-06-8
Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna
im Henryka Sienkiewicza w Pruszkowie
ul. Kraszewskiego 13
05 800 Pruszków
tel. [phone]
tel./fax. [phone]
e-mail: czytelnia @ biblioteka.pruszkow.pl
www.biblioteka.pruszkow.pl
Stary Pruszków 5
Szanowni Państwo,
ten oto skromny album, to nasze wspomnienie o Pruszkowie lat dawnych. Chodząc ulicami miasta rzadko myślimy o mijanych miejscach, domach
i ogrodach. Pamiętają one więcej, niż my, ale nie mogą o tym mówić. Wiele z nich przemija i odchodzą. Zostają obrazy. Wydanie zbioru widoków
dawnego Pruszkowa jest próbą ich wywołania z zaświatów.
Pomimo krótkiej historii i z pozoru mało ciekawych dziejów, Pruszków zachował swój oryginalny charakter i posiada wiele osobliwości.
Choć zbiór jest niepełną i niedoskonałą wystawą obrazów, jego wydanie niech będzie hołdem dla tych, po których „odziedziczyliśmy” ukochane
miasto.
Mam nadzieję, że prezentowany album trafi też do osób nie znających Pruszkowa. Rys jego niedługiej, acz ciekawej historii jest tu nakreślony
w opisach. Jak wiemy, Pruszków nabrał znaczenia dopiero w XIX wieku, kiedy zlokalizowano tu pierwszą stację kolei warszawsko-wiedeńskiej,
i kiedy począł rozwijać się tu przemysł. Między wojnami liczył się jako największy ośrodek przemysłowy pod Warszawą. Podczas okupacji
hitlerowskiej podzielił los innych miast Rzeczypospolitej. Na koniec wojny Niemcy urządzili tu obóz przejściowy po tragedii Powstania
Warszawskiego.
Wskutek silnego uprzemysłowienia po wojnie, znacznie zwiększył zaludnienie w porównaniu z rokiem 1939. Miasto przyjęło pod swój dach
warszawiaków, jak też i napływową ludność z prowincji. Dziś, w konsekwencji rozwoju odrodzonej po 1989 roku Ojczyzny, Pruszków, mimo iż
zatracił swój przemysłowo – robotniczy charakter, na nowo, niczym 120 lat temu, przyciąga przedsiębiorców i nowych mieszkańców.
Pod względem architektonicznym Pruszków, to mieszanina pozbawionych stylu bloków mieszkalnych, skromnych domów robotniczych
z przełomu XIX i XX wieku i kamienic z tego czasu. Brakuje tu rynku – głównego placu. Są za to ogromne parki służące wytchnieniu mieszkańców.
Nie możemy się pochwalić oryginalnymi zabytkami, ale honoru broni klasycystyczny dwór dawnych właścicieli Pruszkowa z zabudowaniami
folwarcznymi i widoczne z daleka neogotyckie kościoły.
Wstąpmy na karty albumu, aby na jakiś czas zanurzyć się w nastroju dawnego Pruszkowa. Mam nadzieję, że będzie to dla Państwa przyjemność
i miła pamiątka.
Jan Starzyński, prezydent Pruszkowa

Stary Pruszków 7
WSTĘP
„Dębica? Mława? Chojnice? Czy tam w ogóle jest coś ciekawego? Czy jest tam w ogóle co zwiedzać?” – takie pytania słyszymy niejednokrotnie, podczas naszych
podróży po Polsce. Tymczasem w każdym, najmniejszym choćby miasteczku udaje nam się znaleźć coś ciekawego, coś wartego uwagi, coś – zdawałoby się –
zupełnie już zapomnianego. W małych księgarenkach natrafiamy zaś na monografie historyczne, pisane przez lokalnych pasjonatów, często wydawane własnym
sumptem, w niskich nakładach, niedostępne w ogólnopolskich sieciach salonów księgarskich.
Swoją historię ma także nasze miasto. Chcielibyśmy przy pomocy tej książki zadać kłam stwierdzeniu, że Pruszków to tylko jedna z sypialni Warszawy, miasto
mało ciekawe, pozbawione zabytków, powstałe niejako przypadkiem, pomiędzy fabrykami – dziś zresztą w większości już wyburzonymi. Chcielibyśmy również,
aby nie było to miasto, kojarzone wyłącznie z wojną i martyrologią; „miasto, przez które przeszła Warszawa” – choć od tych tematów absolutnie nie zamierzamy
uciekać; one wszak też stanowią o naszej tożsamości. Można jednak w historii Pruszkowa znaleźć i anegdotę, i absurd.
Książka niniejsza jest kontynuacją idei, realizowanej od kilku lat przez Biuro Promocji i Kultury Miasta Pruszkowa i Pruszkowskie Towarzystwo Kulturalno-Na-
ukowe, mającej na celu popularyzację historii i zabytków naszego miasta poprzez wydawanie reprintów starych rycin, zdjęć i pocztówek, opatrzonych możliwie
szczegółowym komentarzem historycznym. Nakład pierwszej serii tego wydawnictwa rozszedł się całkowicie, druga zaś seria jest aktualnie na wyczerpaniu.
Oznacza to, że pomysłem tym trafiliśmy w zainteresowania mieszkańców naszego miasta (i nie tylko) i że był on potrzebną inicjatywą. Zamiast więc trzeciej
serii pocztówkowych reprintów, zdecydowaliśmy się opracować większą publikację, w której kolejne ilustracje są pretekstem do mniej lub bardziej dygresyjnej
gawędy o historii naszego miasta.
Ilustracje, prezentowane w niniejszej książce, pochodzą przede wszystkim ze zbiorów Pruszkowskiego Towarzystwa Kulturalno-Naukowego – obchodzącego
w bieżącym roku jubileusz czterdziestolecia swojego istnienia. Przez wszystkie te lata, jego członkowie przekazywali do wspólnego użytku stare pocztówki
ze swoich zbiorów, jak również zdjęcia własnego autorstwa – niestety, niemal nigdy nie dbając o jakiekolwiek odpisanie ich na odwrocie. Z tej przyczyny, ledwo
w kilku przypadkach możemy dziś zidentyfikować autorów zdjęć, wykonanych w latach sześćdziesiątych czy siedemdziesiątych; czasem też, co gorsza, w ogóle nie
wiemy, gdzie znajdowała się nieistniejąca już dziś zabudowa naszego miasta, przedstawiona na danym zdjęciu. Wiemy tylko, że niektóre ze zdjęć, zamieszczonych
w niniejszej książce, wykonali Stanisław Hryniewicz i Włodzimierz Stępniewski – gdyż, podpisane ich nazwiskami, publikowane były przed laty na łamach „Prze-
glądu Pruszkowskiego” i innych naszych wydawnictw. Niektórych Czytelników może razić pewna nadreprezentacja zdjęć budynków, związanych z bohaterami czy
instytucjami, hołubionymi w minionym ustroju. Pamiętajmy jednak, że w owych czasach naiwny byłby fotograf, liczący na publikację ujęć, dotyczących „niepra-
womyślnych” osób i miejsc – więc fotografii takich po prostu nie wykonywano. Część ilustracji posiadamy zaś jedynie w postaci fotokopii, gdyż ich właściciele
8 Stary Pruszków
nie chcieli rozstawać się z oryginałami. Mimo zdecydowanie niskiej jakości, wynikającej z ówczesnych ograniczeń technicznych, przedstawiają one nierzadko
wielką wartość poznawczą. Zdecydowaliśmy się więc kilka z nich tutaj również zamieścić.
Specjalne podziękowania w tym miejscu składamy członkowi PTK-N, a zarazem wieloletniemu redaktorowi naczelnemu „Głosu Mechanika” i „Głosu Pruszkowa”
– Panu Leszkowi Kożuszce, który udostępnił nam swe własne, przebogate archiwum fotograficzne.
Książka nasza byłaby jednak znacznie skromniejsza, gdyby nie zaangażowanie szeregu osób prywatnych. Druga obszerna grupa ilustracji pochodzi bowiem bądź to
z przechowywanych troskliwie archiwów rodzinnych, bądź to ze współczesnych zakupów antykwarycznych i aukcyjnych. Oprócz autora niniejszego opracowania, swoje
prywatne zbiory udostępniły następujące osoby: Sabina Czyżewska, Piotr Dolewski, Jacek Głowacki, Irena Horban, Magdalena, Monika i Wojciech Hoserowie, Krzysztof
Jaszczyński, Jerzy Kaleta, Maria Pałuba, Adam Rachocki, Julian M. Skelnik, Paweł Stala, Stanisław Wieteska, Sławomir Wójcik, Adam i Zdzisław Zaborscy.
Kolejnych kilka fotografii udostępnionych zostało zaś przez Izbę Tradycji EKD/WKD w Grodzisku Mazowieckim oraz Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowiec-
kiego w Pruszkowie.
Wśród ilustracji przeważają zdjęcia, wykonane przez osoby prywatne – na nich w głównej mierze oparliśmy się, przedstawiając okres powojenny. Wśród zdjęć
przedwojennych widoczną grupę stanowią natomiast reprodukcje z ówczesnej prasy – widoki naszego miasta pojawiały się w niej zaskakująco często. Stosun-
kowo niewiele jest zaś przedwojennych pocztówek. Pruszków, jako miasto przemysłowe, nie był bowiem zbyt wdzięcznym tematem dla fotografów. Jak dotąd,
pocztówek z tego okresu udało się zidentyfikować około dwudziestu pięciu (zresztą później, do 1989 r., wydano ich podobną liczbę). W książce, mającej być jednak
ilustrowaną gawędą historyczną, a nie katalogiem filokartystycznym, nie reprodukujemy wszystkich. Część z nich powtarza bowiem dokładnie ten sam motyw,
część zaś (np. widok drzew w parku) ma niewielką wartość poznawczą.
Najstarsze widoki Pruszkowa przedstawił wydawca, sygnujący swe wyroby jako „G. Baer i S-ka” – o którym bliżej wiemy tylko tyle, że ok. 1918 r. posiadał firmę w Łodzi, przy
ul. Przejazd 20. Wydane przez niego pocztówki łatwo jest rozpoznać po charakterystycznej, bezszeryfowej czcionce, zastosowanej na ich awersie. Na rewersie widnieje zaś
sygnatura wydawcy, czterocyfrowy numer zdjęcia oraz napis w języku polskim, zastrzegający prawo reprodukcji. Pocztówki z tej serii posiadają stemple pocztowe z początku
lat dwudziestych. Wnioskować więc można, że zostały one wydane nie wcześniej, niż po ustąpieniu Rosjan z ziem polskich (1915 r.), być może nawet dopiero około 1920 r.,
choć reprodukowane na nich zdjęcia wykonane zostały z pewnością jeszcze w czasie zaborów. Istnieje natomiast poszlaka, pozwalająca z dużym prawdopodobieństwem
wskazać znanego pruszkowskiego fotografa, Dawida Abramowicza, jako autora tych zdjęć. Widok dzisiejszej ul. Prusa został bowiem wykonany z balkonu kamienicy nr 21,
w której Abramowicz miał swoje atelier. Znanych jest osiem pruszkowskich pocztówek G. Baera, z których reprodukujemy siedem.
Nakładem co najmniej dwóch, anonimowych wydawców, ukazało się co najmniej pięć pocztówek, które rozpoznać można po mniej lub bardziej dbałym, odręcznym
opisie na awersie. Dwie z nich są na rewersie sygnowane skrótem „Br.” i posiadają na awersie także cyfrę – zapewne numer ujęcia. Są to dwa widoki naszego
Stary Pruszków 9
miasta, wykonane z dachu kamienicy przy ul. Kościuszki 44. Skądinąd wiadomo zaś, że tam właśnie, w miejscu dzisiejszej księgarni, mieścił się przed 1939 r.
sklep papierniczy Antoniego Cetnera. Może to on wpadł na pomysł wzbogacenia asortymentu o pocztówki z widokami swojego miasta? Również anonimowy jest
wydawca serii, opisanej na awersie kaligraficzną czcionką i trzycyfrową liczbą. Znane są cztery jego pocztówki pruszkowskie, o kolejnych numerach 816-819,
z których reprodukujemy jedną.
Wśród licznych pocztówek, wydanych nakładem Towarzystwa Księgarni Kolejowych „Ruch”, znajdują się co najmniej dwie pruszkowskie, przedstawiające kon-
kretnie kościół św. Kazimierza, pochodzące ze spuścizny fotograficznej Konstantego Wojutyńskiego. Reprodukujemy tu jedną z nich.
Anonimowi pozostają wydawcy pojedynczych pocztówek, zamieszczonych w niniejszym zbiorze, takich jak widok pruszkowskiego pałacu czy Fabryki Ołówków.
Znana jest także barwna pocztówka-cegiełka z wizualizacją wznoszonego właśnie kościoła żbikowskiego, wydana w 1908 r. przez Zakłady Graficzne „B. Wierzbicki
i S-ka” w Warszawie. Willa „Anielin” pojawiła się zaś również na pocztówce, wydanej ok. 1915 r. przez Towarzystwo Opieki nad Sierotami Wojennymi.
W celu ułatwienia Czytelnikom orientacji, w tekście posłużono się aktualnymi nazwami ulic i takąż numeracją posesji – nierzadko jednak zmieniającymi się na
przestrzeni lat. Osoby, chcące pogłębić swoją wiedzę na ten i inne pruszkowskie tematy, odsyłamy zaś do lektury – przede wszystkim monografii „Dzieje Pruszkowa”
(Warszawa 1983) oraz innych prac Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych, trzyczęściowej „Historii Pruszkowa w zarysie” oraz innych książek Mariana Skwary,
„Pruszkowa Przemysłowego” Jerzego Kalety, książek wspomnieniowych Michała Głowińskiego, Tadeusza Huberta Jakubowskiego i Henryka Krzyczkowskiego, a także
artykułów, zamieszczanych w wydawnictwach periodycznych Pruszkowskiego Towarzystwa Kulturalno-Naukowego, z „Przeglądem Pruszkowskim” na czele. Szczegól-
nie wiele publikacji dotyczy zaś okresu II Wojny Światowej, a zwłaszcza funkcjonowania w Pruszkowie obozu przejściowego „Dulag-121”. Do najobszerniejszych należą
tu prace Tadeusza Jarosa, Edwarda Kołodziejczyka, Danuty Sławińskiej i Zdzisława Zaborskiego. Zbiorowego opracowania historycznego oraz albumu zdjęć doczekała
się też, nierozerwalnie wszak z Pruszkowem związana, kolejka EKD/WKD. Ponieważ jednak znaczna część wymienionych publikacji ma dawno wyczerpane nakłady,
zachęcamy w tym miejscu do wizyty w czytelni naukowej pruszkowskiej Biblioteki, przy ul. Kraszewskiego 13.
Wszystkim osobom i instytucjom, które otworzyły swe archiwa, przyczyniając się do wzbogacenia niniejszej książki, dziękujemy za życzliwość, zrozumienie i zaan-
gażowanie. Dziękujemy również wszystkim, którzy zechcieli się podzielić swoimi wspomnieniami – wobec skąpej ilości źródeł drukowanych, w wielu przypadkach
jedynym rejestrem dawnych wydarzeń pozostaje pamięć mieszkańców naszego miasta. Zdajemy sobie jednak sprawę, że pamięć ludzka bywa zawodna, więc
z góry przepraszamy za ewentualne nieścisłości, jakie obecne być mogą na dalszych stronach książki. Przy okazji, apelujemy do posiadaczy innych, nieznanych,
a ciekawych zdjęć naszego miasta, o udostępnienie ich Biuru Promocji i Kultury Miasta, Powiatowej i Miejskiej Bibliotece Publicznej lub Pruszkowskiemu Towa-
rzystwu Kulturalno-Naukowemu w celu wykonania kopii i ewentualnego zamieszczenia ich w przyszłych publikacjach.
Szymon Kucharski