Table Of ContentHenryk Batowskl
agonia pokoju
i początek wojny
sierpień — wrzesień 1939
lerp
Książnica Pomorska
000000»8831 77
Wydawnictwo Poznańskie Poznań 1984
Wydanie czwarte
poprawione i uzupełnione
Pierwsze wydanie niniejszej książki
ukazało się w dwóch oddzielnych
publikacjach:
Ostatni tydzień pokoju (1964)
Pierwsze tygodnie wojny (1967)
SPIS TREŚCI
Opracowanie graficzne Przedmowa do II wydania 7
WŁADYSŁAW BRYKCZYŃSKI Objaśnienie mniej znanych terminów 9
Skróty częściej cytowanych wydawnictw 11
^Wapki opracowi
j ByimSA URB/jjfsKA CZESC PIERWSZA: OSTATNI TYDZIEŃ POKOJU
Przedmowa 15
Skorowidz zestawiła Rozdział I: Siły materialne 17
EI.ZB1ETA STANOWSKA
Rozdział II: Dyplomaci 23
Rozdział III: Antecedencje 45
Rozdział IV: Piątek, 25 sierpnia 1939 64
Rozdział V: Sobota, 26 sierpnia 1939 81
Rozdział VI: Niedziela, 27 sierpnia 1939 93
Rozdział VII: Poniedziałek, 28 sierpnia 1939 103
Rozdział VIII: Wtorek, 29 sierpnia 1939 113
Rozdział IX: Środa, 30 sierpnia 1939 131
Rozdział X: Czwartek, 31 sierpnia 1939 147
Zakończenie 175
Aneksy: A. Chronologia 177
B. Najważniejsze dokumenty 181
CZESC DRUGA: PIERWSZE TYGODNIE WOJNY
Przedmowa . 215
Rozdział I: Pierwszy dzień wojny 219
Rozdział II: Nowe „Monachium"? 244
Rozdział III: W. Brytania i Francja wypowiadają wojnę Niemcom . 262
Rozdział IV: Nowy układ polsko-francuski (4 września 1939) . . . 282
Rozdział V: Włochy — na rozstajnych drogach 298
Rozdział VI: Rumunia — między przyjaźnią a obawą 312
Rozdział VII: Węgry — między obawą a przyjaźnią 327
Rozdział VIII: Słowacja — w błędnym kole 340
Rozdział IX: Czechy? — a jednak Czechosłowacja! 353
Rozdział X: Litwa — rozważny sąsiad 361
Rozdział XI: Bałkany — nowy front? 372
Copyright by Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1964, 1907, 1969, 197 Rozdział XII: Dwaj sąsiedzi Francji: Belgia i Hiszpania . . .. 385
Rozdział XIII: Skandynawia — neutralność za wszelką cenę . . . 395
ISBN 83-210-0446-6 Zakończenie 408
5
AU *
Aneksy: A. Chronologia 414
B. Dyplomaci we wrześniu 1939 417
C. Najważniejsze dokumenty 424
Wykaz zużytkowanej literatury 456
The Last Week of Peace 474
The First Weeks of War 473
IIocjieflHHH Heflejra iwnpa 482
PRZEDMOWA DO II WYDANIA
riepBbie neflejiH BOMHŁI 486
Skorowidz nazwisk 491
Życzliwe przyjęcie obu moich książek tworzących właś
ciwie pewną całość, wydanych w latach 1964 i 1967, pod ty
tułami: Ostani tydzień pokoju oraz Pierwsze tygodnie
wojny (Dyplomacja zachodnia do połowy września 1939),
skłoniło Wydawnictwo Poznańskie do ponownego wydania
obu tych pozycji, tym razem w jednym tomie, pod nowym
tytułem. Propozycję Wydawnictwa przyjąłem chętnie, uwa
żając, iż łączne przeczytanie obu opracowań omawiających
przełomowe dni sierpnia i września 1939 r. bardziej wyra
ziście może uzmysłowić przebieg i rozwój owych wydarzeń.
Mimo że od napisania pierwszej z tych dwu książek upły
nęło kilka, a od ukończenia drugiej parę lat, okazało się, iż
pewne — stosunkowo bardzo niewielkie — zmiany i uzu
pełnienia były potrzebne. Pewna ilość nowych publikacji,
omawiających wypadki z sierpnia i września 1939, a wy
danych po r. 1964 czy 1967, nie wniosła do znanego nam już
obrazu nowych, zasadniczych elementów. Możliwe więc
było ograniczenie się do niewielkich tylko przeróbek i do
pełnień w szczegółach. Jedynie rozdział o polityce rumuń
skiej we wrześniu 1939 musiał ulec zmianom poważniej
szym, dzięki uzyskaniu dodatkowych materiałów podczas
pobytu autora w Bukareszcie latem 1968 r. Ponadto, w wy
niku wysuwanego z kilku stron dezyderatu, pojawia się
w niniejszym wydaniu jeden rozdział całkowicie nowy:
mianowicie zwięzłe omówienie sytuacji państw skandynaw
skich, którego brak w książce z r. 1967 stanowił lukę
w obrazie Europy dyplomatycznej r. 1939.
Przed autorem pojawiła się nadto jedna jeszcze ewentu
alność: całkowitej przeróbki konstrukcyjnej, tj. albo dosto
sowania układu Ostatniego tygodnia pokoju do modelu uży
tego w Pierwszych tygodniach wojny, albo postąpienia
wprost przeciwnie, a to w celu ujednolicenia układu całości.
W pierwszym wypadku mianowicie przyjęto podział chro
nologiczny, omawiający kolejno poszczególne dni ostatniego
tygodnia sierpnia 1939, w drugim zaś zastosowano układ
niejako geograficzny czy rzeczowy, dzięki czemu w poszcze
gólnych rozdziałach omawia się politykę tego czy innego
mocarstwa lub mniejszego państwa albo rozwój jakiegoś
zagadnienia w przebiegu całej pierwszej połowy września.
Podjęcie przeróbki, nadającej nowej książce — złożonej
z dwu dotychczasowych oddzielnych — jednolitego układu,
miałoby niewątpliwie swoje zalety. Jednakże po starannym
rozważeniu wszystkich „za" i „przeciw" autor postanowił
tak wielkich zmian nie przeprowadzać. Książka niniejsza
składa się z dwu części, wprawdzie ściśle złączonych tema OBJAŚNIENIE MNIEJ ZNANYCH TERMINÓW
tem, zarazem jednak bardzo różniących się od siebie —
tak jak różnią się dni pokoju od dni wojny. Pozostawienie
Auswdrtiges Amt (Urząd Zagraniczny) — nazwa Ministerstwa Spraw Za
układu chronologicznego dla okresu agonii pokoju jest uza
granicznych w Berlinie.
sadnione możnością stopniowego śledzenia, właśnie dzień
Charge d'affaires — tymczasowy (ad interim) lub stały (d pied) kierow
za dniem, jak pokój umierał. Natomiast wydarzenia dy
nik placówki dyplomatycznej, nie mający rangi posła lub ambasadora;
plomatyczne od początku września nader wyraźnie łączą
ch. d'a. a. i. — zastępuje nieobecnego posła (ambasadora) podczas jego urlopu
się w grupy rzeczowe, i dlatego lepiej nadają się do oma
lub po odwołaniu przed przybyciem nowego.
wiania w rozdziałach o takim właśnie układzie. Ponadto,
o ile w ostatnim tygodniu sierpnia każdy dzień był nie Departament Stanu (Department of State) — Ministerstwo Spraw Zagra
zmiernie bogaty w wydarzenia i mógł dać materiał wcale nicznych Stanów Zjednoczonych.
obfity do osobnego rozdziału, o tyle w pierwszej połowie Downing Street — ulica w Londynie, przy której mieści się urząd premie
września 1939 już tak nie było. Tylko pierwszych kilka ra, stąd potoczne określenie rządu brytyjskiego.
dni tego miesiąca mogłoby dostarczyć materiału wypełnia Duce („Wódz") — tytuł Mussoliniego jako przywódcy faszyzmu.
jącego kolejne rozdziały poświęcone poszczególnym dniom. Foreign Office (Urząd Zagraniczny) — nazwa brytyjskiego Ministerstwa
Później bogactwo faktów zmniejsza się wyraźnie i coraz Spraw Zagranicznych.
bardziej: oparte na podziale chronologicznym rozdziały by Fuhrer („Wódz") — tytuł Hitlera jako przywódcy partii, używany także
łyby coraz mniejsze i uboższe. dla jego określenia jako głowy państwa po r. 1934 (pełny urzędowy tytuł:
Fuhrer und Reichskanzler).
Oczywiście, ujednoliceniu i odpowiedniemu połączeniu
Kanclerz Rzeszy (Reichskanzler) — szef rządu niemieckiego.
uległy dodatki, wykaz literatury i skorowidz. Liczbę ilu
Komisarz ludowy — nazwa członków rządu (Rady Komisarzy Ludowych)
stracji powiększono, a niektóre zdjęcia zastąpiono lepszymi.
ZSRR do r. 1946 (od tego czasu w ZSRR są ministerstwa i ministrowie).
Czytelnicy ocenią celowość połączenia obu książek.
Narkomindiel — potoczny skrót dla: Narodnyj Komissariat Inostrannych
Diel, tj. Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych, nazwa radzieckiego MSZ
Kraków, we wrześniu 1968.
do r. 1946 (potem skrót: Minindieł).
Pałac Chigi — potoczna nazwa włoskiego Ministerstwa Spraw Zagranicz
nych.
Pałac Wenecki — siedziba Mussoliniego jako szefa rządu, stąd potoczne
INFORMACJA O WYDANIU IV określenie rządu faszystowskiego we Włoszech.
Podsekretarz stanu — wiceminister, z wyjątkiem Niemiec, gdzie Untcr-
Od czasu ukazania się poprzedniego (III) wydania niniej staatssekretiir w Auswdrtiges Amt (zob.) był zastępcą sekretarza stanu (zob.),
szej książki w r. 1979, w badaniach nad jej przedmiotem tzn. wiceministra tego urzędu.
historycy nie doszli do takich nowych elementów, które ka Polpred — skrót dla: polnomocznyj priedstawitiel, oficjalny tytuł amba
załyby wprowadzić w książce ważniejsze zmiany meryto sadorów i posłów ZSRR do r. 1941, gdy wprowadzono tytuły posoł — amba
ryczne. Stosownie do powiększenia się literatury przed sador i posłannik — poseł (minister pełnomocny).
miotu uzupełniono niektóre przypisy i Wykaz literatury. Quai d'Orsay — ulica w Paryżu, przy której mieści się Ministerstwo
Autor spodziewa się, że także wydanie IV spotka się z po Spraw Zagranicznych, stąd potocznie: francuskie MSZ.
dobnie życzliwym przyjęciem jak wydania poprzednie. Bę Sekretarz stanu — tyle co minister, jedynie w Niemczech Staatssckretdr
dzie oczywiście wdzięczny za wszelkie uwagi krytyczne. w Auswdrtiges Amt po 1918 był zastępcą ministra.
9
Sekretarz stanu (Secretary of State) w Stanach Zjednoczonych i (cardinale
segretario di stato) w Watykanie — minister spraw zagranicznych.
Wierzbowa — ulica w Warszawie, przy której do r. 1939 mieściło się pol
skie Ministerstwo Spraw Zagranicznych, stąd potocznie: polskie MSZ, polska
dyplomacja itd.
Wilhelmstrasse — ulica w Berlinie, przy której mieścił się Auswdrtiges
Amt (zob.), stąd potocznie: niemieckie MSZ.
SKRÓTY CZĘŚCIEJ CYTOWANYCH WYDAWNICTW
(pełne tytuły i dane bibliograficzne w Wykazie literatury na końcu książki)
ADAP — Akten zur deutschen auswdrtigen Politik, seria D, t. VII
BBB — (British Blue Book) Documents Concerning German-Polish Rela-
tions and the Outbreak of Hostilities between Great Britain and Ger
many on Sept. 3, 1939
Belgium — Belgium. The Official Account, of What Happened 1939—1940
Bonnet — G. Bonnet, Defense de la paix. II. Fin d'une Europę
Ciano — G. Ciano, Diario. I. 1939—1940
CS — T. Cyprian, J. Sawicki, Agresjo na Polskę w świetle doku
mentów
Dahlerus — B. Dahlerus, The Last Attempt
DBFP — Documents on British Foreign Policy, 3/IX = seria 3, t. IX
DDI — I documenti diplomatici italiani, 8/XIII, 9/1 = seria 8, t. XIII i se
ria 9, t. I
DiM — Dokumenty i materiały z przedednia II wojny światowej
DWB2, DWB3 itd. — Deutsches Weissbuch nr 2, 3 itd. Auswdrtiges Amt
Finał Report — Finał Report by the Rt. Hon. Sir Nevile Henderson
FRUS — Foreign Relations of the United States, 1939/1
IMO — Istorija mieżdunarodnych otnoszenij
IWOW — Istorija Wiclikoj Otieczestwiennoj Wojny SSSR
KD — H. Batowski, Kryzys dyplomatyczny jesień 1938 — wiosna 1939
LJF — Livre jaune frangais. Documents diplomatiąues 1938—1939
MMV — Magyarorszag es a mdsodik vilaghaboru
Namier — L. B. Namier, Diplomatic Prelude 1938—1939
Noel — L. Noel, L'agression allemande contrę la Pologne
PBK —• (Polska Biała Księga) Les rełations polono-allemandes et polono-
-sovietiques au cours de la periode 1933—1939
PSZ — Polskie siły zbrojne w drugiej wojnie światowej. I.
Raczyński — E. Raczyński, W sojuszniczym Londynie
SPDWS — Sprawa polska w drugiej wojnie światowej
U
Część pierwsza
SPPN — T. Cyprian, J. Sawicki, Sprawy polskie w procesie norym
berskim
Szembek — J. Zarański, opr., Diariusz i teki Jana Szembeka, tom IV
ostatni
(1937—1938)
Toynbee — The Eve of War 1939. Edited by A. Toynbee and V. M.
Toynbee tydzień pokoju
WEP — W. Kulski, M. Potulicki, Współczesna Europa polityczna
*
IHGS — Archiwum Instytutu Historycznego im. Gen. Sikorskiego w Lon
dynie
PRZEDMOWA DO CZĘŚCI PIERWSZEJ
Pragniemy najpierw przedstawić wydarzenia ostatnich siedmiu dni
w Europie przed wybuchem II wojny światowej. Będzie to przyczynek
do dyplomatycznej genezy tej wojny. Omówiony tu okres sięga od
25 sierpnia 1939, tj. dnia mającego pierwotnie być ostatnim już dniem
pokoju, gdyż według pierwotnego planu Hitlera agresja przeciw Polsce
miała nastąpić najpierw 26 sierpnia o świcie — przez dalszych przeło
mowych sześć dni aż do fatalnego dnia ostatniego, w którym ponowna
i już nieodwołalna decyzja zapadła. Celem naszym jest przedstawienie
z jednej strony nowej sytuacji, wytworzonej w pierwszych dniach po
podpisaniu w Moskwie w dniu 23 sierpnia niemiecko-radzieckiego
układu o nieagresji, a z drugiej — innego aspektu tej sytuacji, zwią
zanego z podpisaniem 25 sierpnia definitywnego sojuszu polsko-bry-
tyjskiego. Zarazem książka ma na celu przedstawienie całej skali da
remnych wysiłków, zmierzających do odwrócenia grożącej wojny, oraz
wysiłków innych, w kierunku przeciwnym idących, dla uczynienia
postanowionej agresji rzeczą możliwie najmniej ryzykowną. W tym
ostatnim wypadku chodziło o izolowanie Polski i w ogóle o rozluźnie
nie sojuszu brytyjsko-francusko-polskiego.
Tak bardzo ożywiona, z każdym dniem coraz bardziej się nasilająca,
działalność dyplomatyczna, prowadzona równolegle na kilku „torach":
między Berlinem a Londynem, Berlinem a Rzymem między War
szawą a stolicami mocarstw zachodnich i oczywiście również Berlinem
— znajdzie w książce niniejszej odbicie możliwie szczegółowe, oparte
na korespondencji dyplomatycznej i pamiętnikach głównych uczestni
ków wydarzeń. Ponadto książka zwraca uwagę oczywiście także na rolę
ZSRR oraz na aktualne wówczas niektóre pomniejsze kwestie euro
pejskie i na sprawy Dalekiego Wschodu.
Dla wprowadzenia w atmosferę wydarzeń książka przynosi na wstę
pie pewne dane o potencjale materialnym głównych państw wciągnię
tych w rozwijający się kryzys oraz charakterystykę ówczesnej dyplo
macji europejskiej. By zaś umożliwić Czytelnikom wgłębienie się
w ówczesny sposób myślenia i rozwiązywania problemów, na końcu
znajdą się w przekładzie niektóre najważniejsze dokumenty z dni
25—31 sierpnia 1939 roku.
Próbę monograficznego przedstawienia tych końcowych dni dwu
dziestolecia międzywojennego podjęło już kilku historyków. Wymienić
tu można przede wszystkim nieprześcignioną dotąd pod wieloma wzglę
dami monografię historyka brytyjskiego (polskiego pochodzenia) L. B.
15
I. SIŁY MATERIALNE
N a m i e r a Diplomatic Prelude 1938—1939, a następnie doskonałą
pracę historyka szwajcarskiego W. H o f e r a Die Entfesselung des
zweiten Weltkrieges. Mniejszym objętościowo studium jest pozycja an
gielska P. E. Bakera The Last Ten Days of Peace in Europę, za
mieszczona w dużym tomie zbiorowym londyńskiego Instytutu Spraw
Międzynarodowych The Eve of War 1939 (red. Toynbee). Analogiczną
pozycją po stronie radzieckiej jest studium N. N. Jakowlewa
Poslednije dni mira. Awgust 1939 goda, w tomie pt. Protiw falsifi-
kacii istorii wtoroj mirowoj wojny. Tu też należy odpowiedni rozdział
wielotomowej radzieckiej Historii diplomacji, w jej nowym wydaniu
opracowany przez W. I. Popowa i I. D. O s t o j ę-0 w s i a n y j a,
jak też odnośny rozdział również zbiorowej (ale nie wymieniającej
autorów rozdziałów) Historii Wielkiej Wojny Narodowej Związku Ra
dzieckiego (t. I). Pewną wspólną cechą owych wszystkich prac — W samym środku naszego kontynentu rozciągała się potężna
z wyjątkiem stanowiącego tu chlubny wyjątek N a m i e r a — jest masa terytorialna wzmocnionych ostatnimi grabieżami Niemiec
niezwrócenie należytej uwagi na historiografię mniejszych narodów
hitlerowskich. Oto dane dotyczące wzrostu sił niemieckich w okre
europejskich, m. in. polską.
sie niespełna półtorarocznym, od czasu sprzed zajęcia Austrii do
Niniejsza praca, ustępując tamtym pod niejednym względem, różni
się od nich szerszym wykorzystaniem istniejącej literatury, także przy lata 1939 roku.
czynkowej, w wielu językach, oraz staraniem o uwzględnienie, obok obszar ludność
zasadniczych, także drobnych stosunkowo innych zagadnień europej przed marcem 1938 470,7 tys. km2 66 min
skich. Przez wykorzystanie pewnej liczby dokumentów z archiwum po marcu 1938 554,5 tys. km2 74,9 min
Instytutu Historycznego im. Gen. Sikorskiego w Londynie (za ich udo po październ. 1938 583,2 tys. km2 78,8 min
stępnienie składam Instytutowi raz jeszcze serdeczne podziękowanie) po marcu 1939 634,9 tys. km2 86,3 min
książka przynosi także pewne uzupełnienie do dziejów dyplomacji pol
skiej. Rzesza niemiecka z lata 1939 była już większa niż Niemcy ce
Rzecz jasna, opracowanie niniejsze nie rości sobie pretensji, by mogło sarskie w przededniu wybuchu pierwszej wojny światowej, cho
uwzględnić wszystkie, choćby tylko najważniejsze wydarzenia. Szczu ciaż nawet jeszcze nie dokonała ponownej grabieży tych wszy
płe ramy książki mieścić mogą jedynie pewną część tego wszystkiego,
stkich ziem, które Niemcom odebrano po r. 1918 — jednakże do
co działo się pomiędzy stolicami europejskimi w owych ostatnich
tej grabieży właśnie hitlerowcy się przygotowywali. Okrągło dwa
dniach sierpnia 1939 roku. Wydaje się jednak, iż znajdzie się tu rzeczy
najbardziej istotne. Charakter zużytkowanego materiału źródłowego dzieścia milionów ludności przybyło Niemcom dzięki aktom agre
narzucił ponadto pewną jednostronność, mianowicie ograniczenie się sji między marcem 1938 i marcem 1939 roku ł.
w książce do strony dyplomatycznej i w pewnej tylko mierze
Oczywiście, nie tylko wzrost terytorium i zaludnienia był tu
wojskowej owych wszystkich wydarzeń. Na kwestie związane z poli
wskaźnikiem zwiększenia się potęgi niemieckiej. Chodziło też
tyką wewnętrzną poszczególnych państw można było zwrócić uwagę —
o wzrost produkcji najważniejszych bogactw naturalnych i prze
i to nader pobieżnie — tylko w niektórych wypadkach. Oznacza to, że
książka nie daje obrazu całej historii europejskiej w ostatnim tygod mysłowych.
niu sierpnia, lecz jedynie jej części, co prawda właśnie wtedy części Przez zagarnięcie Austrii i ziem czeskich, Rzesza, produkująca
niewątpliwie najważniejszej.
w r. 1937: węgla kamiennego 184 min t i brunatnego 185 min t;
1 Dane statystyczne jak w mojej książce oznaczanej tu skrótem KD (Kry
zys dyplomatyczny w Europie 1938—1939), s. 344. Uwaga: wszędzie, gdzie
W przypisach odsyła się czytelnika do pracy oznaczonej skrótem KD (Kryzys
dyplomatyczny u) Europie 1938—1939. Warszawa 1962), należy zamiast niej
użytkować nową jej wersję: H. Batowski, Europa zmierza ku przepaści.
Poznań 1977.
2 Agonia pokoju yj
surówki żelaza 16 min t i stali 19,8 min t, dołączyła tu zasoby za o Europę, Niemcy oczywiście zajmowały pierwsze miejsce w pro
garniętych obszarów, dające jej w sumie ponadto: węgla kamien dukcji przemysłowej w r. 1938 i tym bardziej latem 1939, gdy dy
nego 16,2 min t; brunatnego 21,2 min t; surówki żelaza 2,1 min t sponowały już także całością produkcji ziem czeskich. Przy tym
oraz stali 2,9 min t, tak iż łącznie państwo hitlerowskie dyspono pamiętać należy, że odnośne cyfry produkcji dla r. 1938 były wyż
wało potencjałem następującym, który warto z kolei porównać sze niż uwidocznione w tabeli, a jeszcze wyższe w r. 1939, kiedy,
z danymi dotyczącymi tych samych pozycji w gospodarce innych mimo wysiłków czynionych także w państwach zachodnich, dys
ważniejszych mocarstw (stale daty z r. 1937) 8: proporcja na korzyść Niemiec uległa dalszemu zwiększeniu4.
miliony ton (cyfry zaokrąglone) Powyższe dane o produkcji żelaza i stali łączą się oczywiście
węg. kam. węg. brun. sur. żel. stal z problemem fabrykacji nowoczesnego uzbrojenia. W tej zaś dzie
Niemcy 200 206 18 23 dzinie Niemcy przez swoje zdobycze z lat 1938 i 1939 poczyniły
W. Brytania w Europie 246 9 13
ponadto dalsze ogromne postępy, nie tylko bowiem zyskały nowe
W. Brytania imperium 60 5 4 3
zapasy surowców, lecz także ogromne zakłady wytwórcze. Najsil
Francja w Europie 44 i 8 3
Francja imperium 2 2 niejszy w Europie przemysł zbrojeniowy, którym już od r. 1938
Włochy w Europie 1 1 1 2 Rzesza dysponowała, uległ wzmocnieniu wskutek przyłączenia
Stany Zjednoczone 448 38 51 Austrii i ziem czeskich, a to przez opanowanie tak rozbudowanych
Japonia i posiadłości 44 2 5 obiektów, jak zakłady austriackie Steyr oraz czeskie Skoda i Zbro-
Związek Radziecki 123 14 18
jovka. Wprawdzie w państwach zachodnich istniały również po
Widzimy, że wśród mocarstw kapitalistycznych Niemcy zajmo
tężne firmy zbrojeniowe, produkcja ich jednak nie była w pełni
wały w Europie pod każdym względem pierwsze miejsce — rów- wykorzystywana, ulegaia różnym wahaniom, a cały potencjał
nież przewyższając Wielką Brytanię o ile chodzi o węgiel, jeśli
przemysłowy tych państw bardzo powoli przestawiał się na po
zliczy się razem wydobycie kamiennego i brunatnego. W skali
trzeby obrony.
ogólnej pierwsze miejsce zajmowały Stany Zjednoczone, a ZSRR
Według poczynionych obliczeń w r. 1937 Niemcy mogły wła
wówczas trzecie. W jednej tylko dziedzinie Niemcy były upośle
snym żelazem uzbroić 260 dywizji i dostarczyć swoim sprzymie
dzone, mianowicie nie dysponowały własną produkcją ropy naf
rzeńcom uzbrojenia dla 100 dywizji. Możliwości austriackie i cze
towej, podczas gdy Wielka Brytania mogła ze swych posiadłości
chosłowackie razem wzięte (te drugie wielokrotnie większe niż
uzyskać ok. 4 min t, a Stany Zjednoczone dysponowały aż 173
pierwsze) reprezentowały jeszcze materiał dla dalszych 47 dy
min t, ZSRR zaś 28 min t. Jednakże Niemcy zapewniły sobie
wizji. Po zaborze Austrii i Czechosłowacji Niemcy dysponowały
przez swój własny układ gospodarczy z Rumunią, narzucony jej
zatem w skali 1937 roku materiałem zbrojeniowym łącznie dla 407
w marcu 1939 r., produkcję naftową tego państwa, wówczas
dywizji; dla r. 1939 liczba ta musiała być odpowiednio wyższa.
pierwszą w Europie (po ZSRR), wynoszącą w r. 1937 7,1 min t.
Tymczasem Wielka Brytania i Francja łącznie w teorii zbliżałyby
Niemiecka produkcja przemysłowa znajdowała się w okresie się wprawdzie do tej liczby, dysponując materiałem — pierwsza
przed drugą wojną światową na drugim miejscu, zaraz po Stanach dla 160, druga dla 220 — łącznie dla 380 dywizji, jednakże prze
Zjednoczonych, w r. 1938 reprezentując 12% produkcji światowej mysł obu tych mocarstw tylko w pewnej części pracował na rzecz
i w niektórych dziedzinach już doganiając Stany3. O ile chodzi celów obrony kraju5.
Jedynie tylko Związek Radziecki mógł tu wyrównać niedobór
193*9TamŻe' g ł o w ne źrodł°: Hubners Weltstatistik. 73. Ausgabe. 1939. Wien
!'5tt''A' D- Nikonow, Proischożdienije wtoroj mirowoj wojny i jew-
ńmunnlJS1 p.°}ltlczeskij Pieriedwojennyj krizis 1939 goda. W: Diesiatyj mież- * Por. IWOW, I, s. 160.
aunaroanyj kongness istorikow w Rimie, sientiabr 1955 g. Dokłady sowiet- * Por. np. E. M o r a v e c, Das Ende der Benesch-Republik. Die tschecho-
skoj dielegacn. Moskwa 1956 s 660
slowakische Krise 1938. Praga 1941, s. 168—9.
18
19
