tokat ve niksar'da yağı-basan medreseleri

13 Pages·2014·1.15 MB·Turkish

TOKAT VE NİKSAR'DA YAĞI-BASAN
MEDRESELERİ
APTULLAH KURAN
DANİŞMENDLÎ MEDRESELERİ : rese, ve bu tipten mülhem darüşşifa, tek­
ke, zaviye, inşa edilmiştir:
Doğan Kuban'ın da haklı olarak
Anadolu* nun doğusunda, Anadolu
işaret ettiği gibi ^ merkezî-kubbeli med­
Selçuklularına tâbi olarak XII. yüzyılda
rese Anadolu'da uzun bir gelişme sonun­
hüküm süren ve Anadolu Selçuklularmm
da meydana gelmeyip, bugün bildiğimiz
batıda, Haçlı Seferleri ile Bizans kuvvet­
kadar, açık-avlulu medreselerden daha
lerine karşı devamlı mücadelede bulun­
önce ortaya çıkmış ve onunla birlikte
duğu bu devirde nispeten huzur içinde
yanyana gelişmiştir. Diğer bir deyimle,
bulunan DanişmendoguUan, hakimiyet­
merkezî-kubbeli Danişmendli medresele­
leri altındaki bölgede önemli yapılar
ri Büyük Selçuklu medreselerinin -Nizâ-
inşa etmişlerdir. Kayseri Ulu Camii, yi­
miyelerin- bir devamı değil, Anadolu'da
ne bu şehirde Külük adıyla tanınan
şekil bulmuş, bir bakıma ilkel fakat bir
cami' ve Niksar Ulu Camii XII. yüz­
bakıma yepyeni bir başlangıç olarak ka­
yıla ait Danişmendli eserleridir. Daniş-
bul edebileceğimiz yerli bir mimarînin
tnendliler eğitime de önem vermişlerdir.
habercileridir. Her iki Yağı-basan Medre-
Bugün Türkiye'de mevcudiyetini bildi­
se'siniıı de gerek yapı gerekse plân şe­
ğimiz ve kısmen ya da bütünüyle ayakta
ması itibariyle eş olmaları, merkezî-kub­
duran en eski medreselerden ikisi Da-
beli medrese tipinin gelişigüzel ortaya
ııişmendli Meliki Nizâmcddin Yağı-ba­
çıkmayıp mahallî yapı tekniği ve ihti­
san (1142 - 1164) tarafından yaptırılan
yaçlardan doğan ve şekil bulan şuurlu
Niksar Yağı-basan Medresesi ile Tokat
bir mimarî olduğunu gösterir. Bu iki
Yağı-basan Medresesi (Çukur Medrese)
medrese hakkındaki görüşlerimizi daha
dir. Bu iki medresenin Türkiye'de inşa
etrafh olarak açıklamadan önce bunları
edilmiş en eski medreseler arasında bu­
inceleyelim.
lunmaktan başka bir özelliği daha var­
dır. Bosra'da Ebû Mansur Gümüş - te-
kin'in yaptırdığı 530 H. (1135 - 36) ta­ YAĞI-BASAN MEDRESESİ,
rihli medrese (şekil 1, resim 1) ' bir ya­ NİKSAR :
na bırakılacak olursa, İslâm dünyasında
Niksar Kalesinin surlarından fayda­
inşa edilen ilk merkezî - kubbeli med­
lanılmak suretiyle inşa edilen Yağı-basan
reseler bunlardır. Bosradaki Gümüş-tekin
medresesi Suriye mimarisi üzerinde be­
1. Muhtemelen Kayseri'nin D.ınismendli başkenti
lirli bir tesir icra etmemiş, tek örnek ola­
olclı'ıgu 1135- 1142 tarihleri arasında yaptırılan bu ca­
rak kalmıştır:. Halbuki, merkezî-kubbeli minin adı. 1334 yılında binayı tamir ettiren Külük
Danişmendli medresesinin Anadolu med­ Şcmseddin'c izâfctcn Külük C^mii olarak kalmıştır.
rese mimarisinin gelişmesinde rolü bü­ Halil Edlıcnı, Kuyseriyyc Şehri, İstanbul, 1915, s. 3Z.
2. K.A.C. CresHell, The Muslini Archttecltire
yük olmuş, Danişmendlileri takiben Sel­
ol E^ypr, Oxford. 1959, s. 107 - 108.
çuklu, İlhanlı, Beylikler ve Osmanlı de­
3. Anadolu - Tiir\ Mimarisinin Kayna\ ve Sorun­
virlerinde merkezî-kubbeli pekçok med­
lun, Istanbul, 1965, s. 139,
40 APTULLAH KURAN
Medresesi, üzerine oturduğu tepenin eğ­ dık. Binanın kuzey kısmını ihata ettik­
rilerini takip eden kale duvarlarına tâbi ten sonra yanlarda binaya dik olarak uza­
olması yüzünden bir tarafı çarpık, fakat yıp giden (resim 6) kale duvarlarına pen­
aslında dört köje olarak düşünülmüş bir cere açıldığı, fakat kalenin içindeki düz­
yapıdır (şekil 2). Güney-kuzey ekseni lüğe bakan duvarların emniyet bakımın­
üzerinde tertiplenmiş binanın ortasında, dan sağır bırakıldığı anlaşılıyor. Dışarı­
merkezden güney-batıya hafifçe kaçmış ya penceresi olmayan hücreler kapıları
bir avlu yer ahr. 12.30 m. x 11.50 m. öl- üstüne konulan tepe pencerelerinden ışık
çülerindeki avlunun üstü bugün açıktır. almaktadır (resim 7).
Fakat binayı bugünkünden çok daha az
Medresenin giriş kapısının bulundu­
harap durumdayken inceleyen Gabriel
ğunu tahmin ettiğimiz güney kısmı bu­
bu kare avlunun, aslında, köşelerde iç
gün tamamen harap ve çökmüş durum­
içe iki katlı trom,plara binen bir kubbeyle
dadır (resim 8). Güney-doğu köşesia-
örtülü olduğunu söylüyor. ' Halen tromp­
de, diğerlerinden daha geniş olan altı
lardan herhangi bir iz kalmamış ise de
hacmin bulunduğu bu kanatta giriş ho­
avluya açılan eyvanların yanlarında gö­
lünün, kuzey eyvanının tam karşısına
rülen kemer bingileri (resim 2) avlunun
düşmesi ilk akla gelen şekildir. Ancak,
aslında kapalı olduğuna işaret etmekte,
Yağı-basan Medresesinde uzunlamasına
ve elimize geçen esJci bir fotoğraf da (re­
eksen güneyde iki hücreyi ayıran duvar
sim 3) bu hususu ispatlamaktadır.
üzerine düşmektedir. Bu bakımdan, ka­
Avluya açılan 6.40 m. derinliğinde pının ya ortadaki dar hücrelerden biri,
ve 5.20 m. ile 5.35 m. genişliğindeki siv­ ya da orta hücrelerin doğu ve batısında­
ri beşik-tonozlu iki eyvan (şekil 2) kuzey ki, onlardan biraz daha enH (3.00 m.)
ve doğudadır. Girişin karşısına düşen hacimlerden biri olması gerekir. Gab­
eyvan avlunun merkez ekseni üzerinde riel, kapının batıdaki hücre olabileceği
olmakla beraber, doğu eyvanı enlemesine görüşünü ileri sürüyor". Problemi kesin­
eksenden 80 cm. güneye kaymıştır. Ku­ likle halledecek bir vesika yokluğunda bu
zey eyvanımın sağında ve solunda 5.15 görüşe katılıyoruz.
m. X 2.70 m. ölçülerinde ve içlerinde
Verdiğimiz resimlerde Yagı-basan
ocak izlerine rastladığımız iki eş hücre;
Medresesinin bütünüyle moloz taştan in­
bu hücrelerin yanlarında da sur burçları
şa edildiği görülür. Dışardan bir taş yı­
içine yerleştirildiğinden dışarıya taşan iki
ğınını andıran yapıda bugün herhangi
oda bulunur (resim 4).- Kuzey-batı köşe­
bir dekoratif eleman yoktur. Ancak, as-
sindeki oda 9.90 m. boyunda, 3.30 m. ge­
hnda moloz duvarların beş sıra tuğla ha-
nişliğinde olup avlu ekseninden az bir
tıUı yontnria ta<la kaplı olduğu ve kapla­
miktar batıya dönüktür. Kuzey-doğu kö­
ma taşlarının sonradan sökülerek başka
şesindeki oda daha geniş ve birbirine geç­
yere götürüldüğü yine elimize geçen es­
me iki hacimden müteşekkildir. Odanın
ki bir fotoğraftan meydana çıkmaktadır,
ön kısmı 7.80 m. x 5.05 m. ölçülerinde-
(resim 9). Halen yer yer ayakta duran
dir. İkinci burç içine konulmuş, bir kenarı
üst örtü kalıntılarından kubbeli orta av­
2.90 m. olan kare biçimindeki arka kı­
lu dışında bütün hacimlerin sivri beşik-
sım bir niş halinde ön hacme açılır.
tonozlarla örtüldüğü anlaşılıyor. Kapılar
Doğu eyvanının güneyine ince, uzun muhtemelen düz lentolu, kapı üstlerin­
bir hücre karşısına derinlikleri daha az deki tepe pencereleri ise yarım-daire ke­
(3 00 — 3.50 m.) üç hücre konulmuş­ merli idi (resim 5). tç duvarlar genellikle
tur (resim 5). Kuzey eyvanının yanların­ 115 cm. kahnlığında örülmüştür. Batı
daki hücrelerde olduğu gibi bu dört duvarının güney kısmı hariç, dış duvar­
hücre içinde de ocak yerleri bulunmakta­ lar 150 - 160 cm. kahnhğındadır. Yagı-
dır. Medresenin kale duvarına bitişik olan
kuzey kısmındaki hacimlerin dışarıya
4. Albert Gabriel, Moiiiimcms Tına d'Analofie
bakan pencereleri vardır (resim 4). Yan ll '. Paris, \93'\, s. 12i.
odalarda ise dış pencere izine rastlama­ 5. Ayni eser, s. 12.İ; {ekil 80.
Abdullah Kuran
; >
"It'"-® q f e^
"• -El
ısa:
Sekil 1 — Gümüş-tekin Medresesi. Bosra. Plan (Creswell'den)
m
' H
PL
o I t * 4
5ekiK2. — Niksar - Yagbasan plân
Abdullah Kuran
i
i
i
i
i i
I
•A
•\
m:
i
i i
i
Abdullah Kuran
Res. 2 — Yagı-basan Medresesi, Niksar. Avludan görünüş.
1
Res. 3 — Yağı-basan Medresesi. Niksar. Genel görünüş (1930 yıllarında)
Abdullah Kuran
Res. 4 — Yagı-basan Medresesi. Niksar. Kuzeyden dıs görünüş.
m
Res. 5 — Yagı-basan Medresesi. Niksar. Avludan batıya bakıg. V*!,^^
VakrUar Dcreisi VII.
Abdullah Kuran
V
k4
Res. 6 — Yağı-basan Medresesi, Niksar. Batıdan dış görünüş.
m
Res. 7 — Yağı-basan Medresesi, Niksar. Avludan esas eyvana bakıg.
VakıUar Dereisi VII.
Abdullah Kuran
Res. 8 — Yağı-basan Medresesi, Niksar, Giriş cephesi.
fMi î?-
Res. 9 — Yağı-basan Medresesi, Niksar. Dış görünüş (1930 yıllarında).
Abdullah Kuran
•m
V!
?4
At
ft • _ ... . •' ' J i|îil.4^»>'^^.£*, ^ ..
Res. 10 — Çukur Medrese. Tokat. Kuzeyden dıs görünO-s.
İM
3â
Res. 11 — Çukur Medrese, Tokat. Tromp.
Abdullah Kuran
-feri
Res. 12 — Çukur Medrese, Tokat. Genel görünüş.
i
He-
Res. 13 — Çukur Medrese, Tokat. Güneyden dış görünüş.