tc ankara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü felsefe ana bilim dalı ibn arabi'de varlığın birliği

105 Pages·2006·0.62 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE ANA BİLİM DALI

İBN ARABİ’DE VARLIĞIN BİRLİĞİ (VAHDET-İ VÜCUT) FELSEFESİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Ahmet Tunç Demirtaş

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Sabri BÜYÜKDÜVENCİ

Ankara – 2004
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE ANA BİLİM DALI

İBN ARABİ’DE VARLIĞIN BİRLİĞİ (VAHDET-İ VÜCUT) FELSEFESİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Tez Danışmanı : Prof. Dr. Sabri BÜYÜKDÜVENCİ
Tez Jürisi Üyeleri
Adı ve Soyadı İmzası
………………………………………….. ……………………
………………………………………….. ……………………
………………………………………….. ……………………
………………………………………….. ……………………

Tez Sınavı Tarihi: ……………………………………..

2
İÇİNDEKİLER
Giriş……………………………………………………………………….5
BÖLÜM I. İbn Arabi’nin Kaynakları, Kendi Sisteminin İslam
Temelli Vahdet-i Vücut ve İslam Dışı Panteizm Sistemleri
Arasındaki Yeri……………………….………………………………….9
BÖLÜM II. Varlık ve Tanrı Arasındaki Genel İlişki ………………….20
1. Varlığın Kendisi Olarak Tanrı………………………………24
2. Aşkın ve İçkin Tanrı………………………………………….30
2.1 Aşkın Tanrı ve Tanrı’nın Benzemezliği (Tenzih)……….….31
2.2 İçkin Tanrı ve Tanrı’nın Benzerliği (Teşbih) ………………37
BÖLÜM III. Varoluştaki Tanrısal Hayat……………………………….42
1. Tanrısal İsimler ve Bunların Fenomenler
Dünyası ile Özsel İlişkisi ….. ………………………………..44
2. Varlık veya Tanrısal Bulunuşun Evreleri …..………….……54
3. Sabit Arketipler (A’yan es-Sabite) ……………………..……58
BÖLÜM IV. Yaratılış ve İnsanın Varoluşu …………………………….67
1.Yaratan ve Yaratılan Arasındaki Karşılıklı İlişki…….………67
2. Sonsuz Yaratılış ………………..………………………….…..69
3. İnsanın Varoluşu ………………………………………….…..72
3.1 Varoluş ve Aşk.…………………………………………….83
3.2 Dinlerin Birliği .…………………………………………….88
3.3 İyilik ve Kötülük Sorunu …………………………..……….93
Sonuç………………………………………………………………………..98
Kaynakça………………………………………………………………..…101
Özet………………………………………………………………………...104
Summary…………………………………………………………………..105

3
4
GİRİŞ

Roma, Eski Yunan, Hint ve Çin kaynaklı mistik odaklı ‘varlığın birliği’
öğretileri göz önüne alındığında, özellikle İbn Arabi’nin çok şey borçlu olduğu Plotinus
ve Yeni Platonculuğun etkisi hesaba katıldığında, İbn Arabi ne yeni bir felsefenin
kurucusudur, ne de Tanrı’nın aşkın birliği ve kozmostaki içkinliği, yetkin insan, sabit
arketipler gibi konuları ilk ele alan kişidir. İbn Arabi’nin orijinalliği, çoğu zaman çatışma
içinde olduğu İslam geleneği içinde, bu kadar ‘hassas’ bir konuda, bu kadar fazla yazıp
İslam için son derece yeni ve aykırı sayılabilecek düşüncelere imza atan ilk
entelektüellerden biri oluşudur. Kendisi bunu hiç söylememiş olsa ve son döneme kadar
ona hiç bu gözle bakılmamış olsa da, İbn Arabi kuşkusuz bir entelektüel ve felsefeci idi.
Onun felsefeyi gerçeğe götüren bir yol olarak görmemesi, sahip olduğu sıra dışı düşünüş
tarzını görmezden gelerek İbn Arabi’yi klasik bir İslam düşünürü portresine sokulmasına
yol açmamalıdır. İbn Arabi’nin cömert düşünüş tarzı o kadar ileri gitmiştir ki, felsefesinde
en ince bir ayrıntıyı bile atlamadan yazmış ve araştırmacısı için düşüncesi hakkında
eksiksiz bir kaynak olabilecek devasa bir külliyat bırakmıştır.1

İbn Arabi için ‘varlığın birliği’, yani genel kullanımıyla ‘vahdet-i vücut’ felsefesi,
sıradan bir ontoloji değil, onun bütün felsefesinin her bir parçasına uyan ve aslında her
bir parçanın ona göre şekillendiği bir genel düşünüş tarzı ve şablonudur. Bu yüzden İbn
Arabi’de ‘varlığın birliğini’ ya da teolojisini incelemek, onun epistemolojisini, etiğini ve
estetiğini de incelemek demektir. Sisteminin herhangi bir bölümünde geçerli olan bir
parça, ancak sistemin bütün bölümlerinde de geçerli olduğu sürece anlamlıdır. Ancak,
tüm bu bütüncüllüğüne rağmen, İbn Arabi’yi okuyan herkes, onun felsefesine yayılan bir

1 Ne var ki, İbn Arabi’nin zor düşünce tarzı yazılarına da yansımıştır ve onun felsefesini ayrıntılı olarak ele
alan en büyük yazması olan Fütuhat el-Mekkiyye , birkaç parça çevirisini saymazsak, henüz bütünüyle
Arapça dışındaki bir dile çevrilebilmiş değildir.
5
çelişki, çift anlamlılık ve çıkmazla karşı karşıya kalabilir. Aslında İbn Arabi de
okuyucusunun bu duruma düşmesini istemektedir ve düşüncesini, büyük ölçüde kendi
isteğiyle ve biraz da düşünüş tarzının düzensiz oluşundan dolayı, çelişkilerle ve
anlamsızlıklarla süslemiştir. Onda dinle sürekli bağlantılı kalma ve her zaman dinden bir
referans bulma çabası görülse de, aslında Affifi’nin dediği gibi İbn Arabi, düşüncelerini
İslam maskesi altında başarılı bir şekilde vermektedir.2

Bu durumun doğal bir sonucu olarak, sıradan okuyucu için olmasa da, İbn
Arabi’yi akademik olarak çalışmak isteyenlerin karşılaşacağı en büyük zorluk derlemedir.
Her ne kadar vahdet-i vücudu sistemleştirmiş olsa da, onun yaptığı kendinden önceki
dağınık düşünceleri sistematik bir düşünüş yoluna sokmaktır, yoksa kendi düşüncesi
kitaplarında sistemli bir şekilde bulunmaz. Çünkü İbn Arabi düzenli yazan bir yazar
değildir. Düşüncesinin ana odağı olan vahdet-i vücut, en büyük ve diğerlerine göre daha
sistemli yazılmış yapıtı olan Futuhat el-Mekkiyye’nin içine serpiştirilmiş durumdadır.
Kavramların dağınıklığını konuların dağınıklığı pekiştirir. Fusus el-Hikem’de,
peygamberlere yönelik sıra dışı anektotların anlatıldığı pasajların arasında varlığın birliği
öğretisi işlenir. Bunun asıl nedeni, her ne kadar Fusus’un ilk bunun aksini belirtiyor gibi
gözükse de3, İbn Arabi’nin insanlara mistik bilgi aktarım kaygısı içinde bulunmayışıdır.
Onun anlatımı, en ussal platformda olsa bile, içindeki dinsel ve ontolojik coşkunluğun
dışavurumudur. İbn Arabi’de Spinoza’nın rasyonelliği Hallac’ın dinsel coşkusu ile
birleşir. Bunun ötesinde, İbn Arabi’nin muhatabı her zaman kendisi olmuştur. Bu yüzden
Kaşani, Abdullah Cami ve son dönemde Ebu’l Ala Affifi ve Toshihiko İzutsu gibi İbn
Arabi’yi en sistematik ve derlemeci inceleyen yazarlar bile, konuyu birbirlerinden farklı

2 E.A. Affifi, Muhyiddin İbn Arabi’nin Tasavvuf Felsefesi, s.7
3 İbn Arabi, Fusus el Hikem. s. 47, (Bu kitaba ait referanslarda bundan sonra FH kısaltması kullanılacaktır.)
6
ele almış ve kavramsal platformlarını farklı sistemleştirmişlerdir. Ancak vahdet-i vücut
düşüncesinin hepsinde odak noktada bulunduğu açıktır.

Bu çalışmada hiç şüphesiz karşılaştığım en büyük sorunlardan birisi bu tür bir
derleme sorunu oldu. İkinci en büyük sorun ise, İbn Arabi’nin kendi terminolojisi için
adeta bir tarla olarak kullandığı Arapça’yı, en azından sözlükle İbn Arabi okuyabilecek
kadar geliştirmekti. Hiç şüphesiz şu ana kadar kimse İbn Arabi’nin ‘gizemli’ dilini
çözebildiğini iddia edememiştir. Son dönem İbn Arabi uzmanlarından ve kendisi de bir
Arap olan Prof. Affifi bile, Fusus’u defalarca okuduğu ve literal olarak anladığı halde, İbn
Arabi’nin çoğu yerde ne demek istediğini kavrayamadığını itiraf eder.4 Ancak İbn Arabi
okumak için ikincil kaynak en azından son dönemlerde oldukça fazlalaşmıştır ve bunlar
okuyucu için kılavuz olabilirler.

Yine de, ikincil kaynakların yetersizliğini göz önüne alınarak, çalışmamı doğrudan
İbn Arabi’nin felsefesinin bir özeti sayılabilen “Fusus el-Hikem”, Mısır’dan uzun uğraşlar
sonucu getirtebildiğim ve Fusus el-Hikem’in uzun bir açıklaması niteliğindeki “Fütuhat
el-Mekkiyye” ve İbn Arabi’nin farklı konular üzerindeki yazılarının toplandığı “Resail İbn
Arabi” kitapları üzerine temellendirmeye çalıştım. Sistemli bir incelemenin zorluğunu
dikkate alarak, çalışmanın belki de ancak sonunda bütün hakkında bir fikir oluşması
ümidiyle, İbn Arabi’nin vahdet-i vücut felsefesini şekillendiren ana başlıklar üzerinden
giderek alt konuları bu başlıkların içinde ele alacağım. Bu konu ve konuların temel
kavramlarının her birisi diğerleri ile bağlantılıdır ve aslında tüm kavramlar birden
anlaşılmadan, özel olarak her bir parçanın anlaşılması beklenmemelidir.

4 İbn Arabi, FH (girişteki Affifi’nin önsözü), s.4
7
İbn Arabi’nin varlık felsefesi konusunda erişebildiğim en kapsamlı tez çalışması
M.Erol Kılıç tarafından 1995 yılında verilmiş “Muhyiddin İbn Arabi’de varlık ve
mertebeleri (vücud ve meratib el-vücud)”5 başlıklı doktora tezidir. Bunun dışında
Sebahattin Çevirbaş tarafından 1994 yılında verilen “Platon ve Muhyiddin İbn Arabi’nin
varlık anlayışlarının karşılaştırılması” başlıklı yüksek lisans tezi6, Cağfer Karadaş
tarafından 1996 yılında verilen “Muhyiddin İbn Arabi’nin itikadi görüşleri (ilahiyat
konuları) başlıklı doktora tezi7, Kazım Yıldırım tarafından 1989 yılında verilen
“Muhyiddin İbn Arabi ve sistemi (Gazali-Sühreverdi-Konevi-Mevlana ile mukayeseler)
başlıklı doktora tezi8, Fatih Özgökmen tarafından 2002 yılında verilen “İbn Arabi’de dini
tecrübe” başlıklı yüksek lisans tezi9, Emin Çelebi tarafından 2001 yılında verilen “İbn
Arabi’nin Vahdet-i Vücut öğretisinde bilginin yeri” başlıklı yüksek lisans tezi10 ve
Seyfullah Sevim tarafından 1995 yılında verilen “İbn Arabi’nin tasavvufi düşüncesinde
marifet problemi” başlıklı doktora tezi11, konuyla ilgili ulaşabildiğim diğer tezler arasında
yer almaktadır. Görülebileceği gibi sayılan tezler ve genel olarak bu konuda yapılan
çalışmalar, İbn Arabi’nin varlık felsefesinin bir yönünü ele almakta ve o yönün İbn
Arabi’nin vahdet-i vücut sistemi içindeki yerini konumlandırmaktadır. Bu çalışmada
hedefim, İbn Arabi’nin vahdet-i vücut sisteminin genel bir incelemesini vererek bu
sistemin parçalarının birbiri ve sistemin bütünü ile ilişkisini ortaya koymaktır.

5 Mahmut Erol Kılıç, Muhyiddin İbn Arabi’de Varlık ve Mertebeleri. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995. 263 sayfa. YÖK Tez No: 42349
6 Sebahattin Çevirbaş “Platon ve Muhyiddin İbn Arabi’nin varlık anlayışlarının karşılaştırılması” Yüksek
Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü, 1994. 123 sayfa, YÖK Tez No: 31734
7 Cağfer Karadaş, “Muhyiddin İbn Arabi’nin itikadi görüşleri (ilahiyat konuları), Doktora Tezi, Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996. 154 sayfa, YÖK Tez No: 53692
8 Kazım Yıldırım “Muhyiddin İbn Arabi ve sistemi (Gazali-Sühreverdi-Konevi-Mevlana ile mukayeseler)
Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,1989. 0176 sayfai YÖK Tez No: 7008
9 Fatih Özgökmen “İbn Arabi’de dini tecrübe” Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal bilimler
Enstitüsü, 2002, 167 sayfa, YÖK Tez No: 125120
10 Emin Çelebi “İbn Arabi’nin Vahdet-i Vücut öğretisinde bilginin yeri” Yüksek Lisans Tezi, Selçuk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001, 74 sayfa, YÖK Tez No: 110702
11 Seyfullah Sevim “İbn Arabi’nin tasavvufi düşüncesinde marifet problemi” Doktora Tezi, Erciyes
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995, 164 sayfa, YÖK Tez No: 42766
8
BÖLÜM I
IBN ARABİ’NİN KAYNAKLARI, KENDİ SİSTEMİNİN İSLAM TEMELLİ
VAHDET-İ VÜCUT VE İSLAM DIŞI PANTEİZM SİSTEMLERİ ARASINDAKİ
YERİ

İbn Arabi kuşkusuz kendine kadar olgunluk devresine gelecek düzeyde
evrimleşmiş ve İslam’ın dinsel normları ve biçimsel yapısının çok ötesinde çeşitlilik
kazanmış bir bilgi ve felsefe birikimi içinde yetişmişti ve kendi vahdet-i vücut sisteminin
ana kavramları halihazırda entelektüel düzeyde ve halk bazında şekillenmiş durumda idi.
Zaten İbn Arabi’nin sistemi bütünüyle eklektiktir. Bunun ötesinde yazılarından anlaşıldığı
üzere İbn Arabi muazzam hafızası ve geniş bilgisi olan bir yazar ve gezer olarak, İslam ve
İslam dışı ayrımı yapmaksızın kendi monist vahdet-i vücut sistemini her anlamda
destekleyecek bütün kaynakları kullanmıştır. Kaynaklar arasında hiçbir tercih yapmaz.
Ancak kendi genel sistemi ile ilişkisi olduğunu düşündüğü her şeyi onlar arasından seçer.

Bu kaynakların temelinde, yüksek bir otorite olarak kabul edilen Gazali’nin
korkutucu bir din dışılığa sapmakla itham ettiği ‘kelamcılar’ da dahil olmak üzere, tüm
İslam entelektüellerinin ana kaynağını teşkil eden kutsal metinler, daha belirleyici bir
ifade ile Kuran ve Peygamber sözleri yer alır. Doğruluğu üzerinde tartışmanın bile
yapılmadığı mutlak kutsal dogma ve prensiplerden yola çıkarak, tamamen otantik ve,
yerine göre, genel olarak kullanılan anlamıyla ‘din dışı’ kabul edilebilecek sonuçlara
varması her zaman tartışılagelmiş olsa bile, İbn Arabi’nin düşüncesinin her parçası için
Kur’an ve hadisten kanıt ve destek bulma çabası içinde olduğu açıktır. R.A. Nicholson
9
İbn Arabi’nin bu durumunu haklı olarak şu sözlerle tasvir etmektedir: “İbn Arabi
çoğunlukla bir Kuran metnini alır, Philo ve Origenes üzerinde çalışanların pek iyi
bildikleri bir tarzda ondan kendi görüşünü çıkarır”12. Afifi, İbn Arabi’nin dili ve grameri
bozma pahasına da olsa, Kuran’ı (ve hadisleri de) kendi vahdeti vücut görüşüne uyacak
şekilde yorumlamakta olduğunu, Kuran’ın bazen Yeni Platoncu bir sistem haline
girdiğini, bazen de bir başka felsefe türüne büründüğünü ve bu yüzden genellikle
anladığımız şekilde Kuran’ı bulmamızın güç olduğunu söyler13. Bu çabanın temelinde
çoğu Müslüman olan ve dolayısıyla kutsal konusunda akıllarında oluşmuş olan resmin
yıkılmasına pek de tahammülleri bulunmayan okuyucularına onların her an güvence
altında olduklarını hissettirmek gibi bir amacı olduğu iddia edilebilir. Ancak şurası
kuşkusuz ki İbn Arabi’nin felsefesinin temel kavramları bu kaynaklardan alınmış ve bu
kaynaklar vahdet-i vücut düşüncesi için başarılı bir destek ve kanıt işlevi görmüştür.14 Ne
var ki İbn Arabi’nin özellikle Kuran referansları haklı olarak her zaman “oldukça açık
olan birincil anlamın gerisinde saklı olduğu iddia edilen ikincil anlamı” arama çabası
olarak şiddetle eleştirilmiştir. Hatta İbn Arabi’nin en çok maruz kaldığı eleştirilerden biri,
onun, dinin biçimsel ifade ve emirlerinin gerisinde bir içsel anlam ve yaşam tarzı olduğu,
ve bunun yerine göre görünüşteki anlam ve ifadeden daha öte olduğu iddiasına sahip olan
‘Batınilerden’ biri olduğu suçlamasıdır. Bu ‘Kuranın anlamlarını saptırma’ (tahrif ma’ani
el-Kur’an) suçlaması, İbn Arabi karşıtı polemiğin fiili kurucusu olan İbn Teymiyye’de
zirveye ulaşır. Elimizde bunun aksini çürütecek fazla bir kanıt olduğunu söylemek de
zordur, zira özellikle Füsus el-Hikem’in temel dinsel kişi, kavram ve olayları yorumlayış
tarzına bakılırsa İbn Arabi bu konuda karşıtlarına yeterince malzeme vermiştir. Ancak bu
Kuran ve hadisin İbn Arabi’nin temel kaynakları olduğu ve İbn Arabi’nin bu iki kaynakta

12 R.A. Nicholson, Studies in Islamic Mysticism, s.149
13 E.A.Affifi, a.g.e , s.186
14 İbn Arabi ve Kuran arasındaki ilişki, Prof. Chodkiewicz tarafından “An ocean without shore: Ibn Arabi,
the Book and the Law” kitabında incelenmiştir.
10