tc ankara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü arkeoloji bölümü klasik arkeoloji anabilim dalı antik

263 Pages·2006·4.53 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ARKEOLOJİ BÖLÜMÜ
KLASİK ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI

ANTİK DÖNEMDE TIP VE BİTKİSEL TEDAVİ

Yüksek Lisans Tezi

Seda Karaöz Arıhan

Ankara 2003
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ARKEOLOJİ BÖLÜMÜ
KLASİK ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI

ANTİK DÖNEMDE TIP VE BİTKİSEL TEDAVİ

Yüksek Lisans Tezi

Seda Karaöz Arıhan

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Coşkun Özgünel

Ankara 2003
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ARKEOLOJİ BÖLÜMÜ
KLASİK ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI

ANTİK DÖNEMDE TIP VE BİTKİSEL TEDAVİ

Yüksek Lisans Tezi

Tez Danışmanı: Prof. Dr. Çoşkun Özgünel

Tez Jüri Üyeleri

Adı ve Soyadı İmzası

…………………………………….. …………………….

…………………………………….. ……………………

……………………………………. ……………………

……………………………………. ……………………

……………………………………. …………………...

Ankara 2003
“Hayat kısa; sanat uzun; olay ani; tedavi riskli; kayıp ağırdır. Bir hekim
için önemli olan yalnızca tedaviyi uygulamak değil, hastanın kendisi, yakınları ve
çevresi düşünülerek de tedaviyi gerçekleştirmektir”.
Hipokkrates
ÖNSÖZ

Arkeoloji bilimi sayesinde geçmişte yaşayan insanların yaşamları hakkında
bilgi sahibi olabiliyoruz. Her biri birer ip ucu niteliğinde olan buluntular bizi
geçmişin karanlığından biraz olsun çıkarmakta. Ben de tez bu tez çalışmasıyla Antik
dönemin tıbbını antik kaynaklar, arkeolojik buluntular ve mitolojik özelliklerle
destekleyerek anlatmaya çalıştım.
Tez çalışmam boyunca yardımını ve desteğini benden esirgemeyen Sayın
Hocam Prof. Dr. Coşkun ÖZGÜNEL’e teşekkür ederim. Tüm çalışmalarım , arazi
gezileri ve sayamayacağım pek çok yardımını benden esirgemeyen Eşim Okan
ARIHAN’a, Tez çalışmam sırasında bana verdikleri destek için Araş. Gör. Ayça
ÖZCAN’a, Deniz KARAGÖZ’e e Arkeolog Zeynep SARAY’a ve kaynaklara
ulaşmamda yardımlarını esirgemeyen Dr. Ayşe Mine ÖZKAN’a, Tüm hayatım
boyunca bana destek olan aileme, geniş kütüphanesinden yararlanmamı sağlayan
Gazeteci yazar Özgen ACAR’a Teşekkür etmeyi bir borç bilirim.
En son olarak da eserleriyle ve hayatlarıyla insanlığın tarihinde onlara sağlık
için hizmet eden, bu uğurda mücadele vermiş ve bugünkü tıp seviyemize
ulaşmamızda katkıda bulunmuş olan sayısız insana teşekkür etmeyi bir borç bilirim

Saygılarımla
Ankara 2003
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ……………………………………………………………………………..I
İÇİNDEKİLER……………………………………………………………………II
GİRİŞ... ……………………………………………………………………………IV

TARİH ÖNCESİ ÇAĞLARDA TIP …………………………………………….1

ESKİ MEZOPOTAMYA’DA TIP ve TEDAVİ…………………………………7

- Mezopotamya Tıbbi Kaynakları: Çivi Yazılı Tabletler…………………..…8
- Mezopotamyalı Tıp Uygulayıcıları …………………………………..…….12
- Mezopotamya’da Kullanılan Bitkisel İlaçlar ………………………………18
- Mezopotamyalılarda Hastalık ve Tedavi Kavramları ……………………...19

ESKİ MISIR’DA TIP VE TEDAVİ…………………………………………....24

- Eski Mısır’ın Tıp Metinleri Papirüsler ……………………………………...25
- Eski Mısır’ın Bitkisel İlaçları………………………………………………..28
- Doktorlar, Hastalıklar ve İmhotep………………………...…………………30
- Diş ve Göz Tedavisi…………………………………………………………33
- Mumyalama İşlemi ve Anatomiye Katkıları……………………………...…33

ESKİ HİTİT UYGARLIĞINDA TIP …………………………………………..37

YUNAN VE ROMA MİTOLOJİSİNDE ASKLEPİOS VE AİLESİ …………44

ASKLEPİEİONLAR……………………………………………………………..52

- Kos………………………………………………………..…………………59
- Knidos…………………………………………………….…………………60
- Epidauros……………………………………………………………………61
- Atina.……………………………………………………………… .………66
- Korinth………………………………………………………………………67
- Pergamon…………………………………………………………………… 68

ANTİK YUNAN VE ROMA’DA ÖNEMLİ TIP ADAMLARI………………84
- Hipokrates………………………….………………………………………84
- Herophilos…………………………………………………………………105
- Erasistratos…………………………………………………………………111
- Theoprastos…………………………………………………..……………115
- Galenos…………………………………………………………………… 120
- Celcus & Plinius……………………………………………………………137
- Soranus …………………………………………………………………… 145
- Dioscorides……………………………………………………………….155

ANTİK YUNAN DÖNEMİNDE TIP ……………………………….………166
- Antik Yunanda Bitkisel İlaçlarla Tedavi………………………………..186
- Yunan Herbalistleri……………………………………………………...199
- Antik Yunan’da Hastalıklar……………………………………………...202
- Antik Tıpta Rüyalar ……………………………………………………..204

ANTİK ROMA’DA TIP ……………………………………………………..210
- Antik Roma’da Tıp ……………………………………………………..210
- Bitkisel ve Diğer İlaçlarla Tedavi ……………………………………...226

SONUÇ…………………………………………………………………………….

ÖZET……………………………………………………………………………….

SUMMARY………………………………………………………………………….

BİBLİOGRAFYA………………………………………………………………….
GİRİŞ

Tıp, tarih öncesinde de insanlıkla birlikte varlığını sürdürmüş ve insan
yaşamının vazgeçilmez bir unsuru olmuştur. Sağlık ve hastalık üzerine gerçek ve
bilimsel bir bilgiye sahip olamayan antik dönem insanları ellerindeki imkanlar ve
üretebildikleri teoriler ile bu sorunlara çözümler bulmaya çalışmışlardır.
Bu çalışmadaki amaç Antik Dönemde Yunan ve Roma uygarlıklarında
uygulanmış olan tıp ve özellikle de bitkilerle tedavi yöntemlerinin arkeolojik
bulgular ve antik literatürler ışığında incelenmesidir. Bu uygarlıkların uygulamalarını
etkilemiş olan Mezopotamya ve Mısır medeniyetlerinin bitkilerle tedavi konularına
da kısaca yer verilmiştir.
Antik dönemde tıp modern dünyada olduğu gibi kesin ve katı sınırları
olmayan bir meslekti. Eğitimli ve entelektüel antik kalemlerin aktardığı hekim tipleri
muhtemelen vaktiyle uygulanmış olan tedavi yöntemlerinin az bir kısmını ifade
etmektedir. Antik tıptaki çoğulculuk dikkat çekicidir.
Artan miktarda arkeolojik bulgu gün ışığına çıkmaktadır. Özellikle Roma
dönemine ait tıbbi araçlar, tapınaklardaki adak materyalleri, ilaç tarifleri, duvar
resimleri ve diğerleri bu dönemin tıbbına ait daha belirgin bir resim ortaya
çıkarmaktadır. Ancak yine de antik tıp literatürü yazarları ile arkeoloji arasındaki
mesafe zor kapanmaktadır.
Bitkiler insanların hayatı için vazgeçilmez canlılardır. Besin, yakacak ve
giyecek elde etmede insanlar bitkilerden büyük ölçüde yararlanmışlardır. Bitkilerin,
hastalıkların tedavisi amacıyla kullanımlarının nasıl başladığı tam olarak bilinmese
de binlerce yıl boyunca biriken deneyimlerin giderek bir halk tıbbına dönüşmüş
olduğu kesindir.
Doğanın her zaman kendi dili vardır ve insanlarla bu dil aracılığı ile konuşur.
Mevsimler, gece gündüz, gelgit olayları bu dilin sadece birkaç hecesidir. İnsan bunu
okumaya ne zaman başladı bilinmez ama doğa hep insana fısıldamaya devam etti.
İnsanın ilk yardıma ihtiyacı olduğunda yardıma koşan doğa olmuştur. Doğa insana
sunduğu bin bir şeyle şifa olmuş, insanın acılarını dindirmeye çalışmıştır. Ancak
insan, bu dili sezgisi ve zekasıyla çözebildiği ölçüde doğadan şifa bulacaktır
Pek çok değişik boyutu bulunan tıp gibi bir konuyu tek bir çalışmada
incelemek mümkün olmadığından bu çalışmada Antik Dönemde Yunan ve Roma
tıbbı özellikle bitkilerin kullanımı konusuna yoğunlaşarak verilmeye çalışılacaktır.
Günümüz eczacılığının temelleri bu eski uygarlıkların deneyimlerinden köken
almış, geçen çağlar boyu olgunlaşmış ve modern bilim ve teknolojinin geliştirilmesi
ile günümüzdeki şeklini almıştır. Ancak geçmişte olduğu gibi bugün de bu tür doğal
kaynakların kullanımına devam edilmektedir. Doğanın sunduğu bu şifa kaynakları,
insanoğlu onları yok etmediği sürece hizmet etmeye devam edecektir.
TARİHÖNCESİ ÇAĞLARDA TIP
Tıbbın hastalıkların tedavisi için geliştirilmiş bilinçli bir çaba olduğunu
düşünürsek ortaya bu bilim dalının insan bilinci kadar eski olduğu sonucu çıkar,
ancak elimizde belgelere dayalı kanıt bulunmadığı için, tıbbın ilk dönemlerinde nasıl
olduğu konusunda sadece tahmin yürütebiliriz. Bununla birlikte 19. ve 20.
yüzyıllardaki araştırmaların yanı sıra, paleontoloji ve antropolojinin sunduğu kanıtlar
ışığında inceleme yapıldığında, tıbbın kökenlerinin büyüye ve dini pratiklere
uzandığı ortaya çıkmaktadır. 1
19.yy’da Sir Marc Armand Ruffer “Paleopatoloji” terimini yaygınlaştırmıştır.
Bu bilim dalı antik ve daha eski dönemlerden kalmış insan ve hayvan kemiklerindeki
hastalıkları inceler. Kalsiyum yetmezliği, aşırı büyüme, kalınlaşma kolaylıkla
saptanabilen hastalıklardır.
Fosil dişlerde aşınma, apse görülmektedir. Dişlerde çürüme nedeniyle oluşan oyuklar
(cavite) oldukça yaygındı.
Prehistorik dönemdeki insanların yaş ortalaması, kemik verilerine dayanarak
30-40 yaş arasındaydı. Tüm çalışmalarda gösterildiğine göre erkekler kadınlara göre
daha uzun süre yaşıyorlardı. Bunun nedeni kadınlara hamilelik ve doğum olaylarının
getirdiği yüktür. Bunun yanı sıra erkek çocuklar büyüyünce avcı olacaklarından kız
çocuklarına göre daha iyi besleniyorlardı.
Peki insanlar hastalıklarını ne zaman tedavi etmeye başladılar? Aslında
hayvanlar da yaralanmış olan yerlerini yalayarak bir tür tedavi işleminden geçirirler.
Buna ek olarak kusturucu otlar yemeleri çok ilginç bir örnektir. Plinus’un dediğine
göre bazı hasta hipopotamlar bilinçli olarak sık sazlık alanlara girerlerdi. Sert

1 Lewis 1998, 8