Soortsamenstelling en herkomst van tropische kauri’s in gebruik bij een oud Zeeuws gezelschapsspel

10 Pages·1993·2.1 MB·Dutch

by  Buijse, J A

BASTERIA, 57: 115-124, 1993
Soortsamenstelling enherkomst vantropische kauri’s in gebruik bij een
oud Zeeuws gezelschapsspel
J.A. Buijse
Beukenstraat 69, 4462TR Goes,The Netherlands
Species composition and origin oftropical cowries used in a round game in Zeeland,the
Netherlands
In the 17th and 18th centuries ships from the United Dutch East India Company (VOC),
comingfrom Ceylon,broughthomeloads oftropical money cowries, tobe soldtothe Dutch
WestIndia Company.The shellswereused as currency inthe slavetradeinWestAfrica.The
occurrenceofCypraeamonetain the quantityneededfor centuries oftradeisrestricted tothe
Maldives,especiallyitssouthernatolls.These cowrieswerepreferredtothose fromZanzibaror
Manillabecauseoftheirlesser weight.SeveralVOC shipswerewrecked atthecoastofHolland.
On thebeaches ofits southwestern province Zeelandthese cowriesare stillto be found.Until
1955onlyC.annulusandC.monetawererecorded. Sincethen,fiveotherspecieshavebeenfound.
In 1991 theauthormetafarmer’s family,playingaroundgame in which some 2,000tropical
cowriesareused,totalling15species.The familyhas ownedtheseshellsforwellover 100years.
Howthese shellswere acquiredis unknown. Many ofthemaremuddy inside;had they been
obtainedfrom beach findings,sand andsurf wouldhave cleanedthemthoroughly.The VOC
archivescontainaccountsofpublicsalesofcowries,likein1739.Perhapsthisisthesourceofthe
abovespecimens.
Key words: Gastropoda, Prosobranchia,Cypraeidae,folklore, taxonomy, theMaldives.
INLEIDING
Uit Zeelandis eengezelschapsspel bekend, waarbij als fiches vele honderdentropi-
sche kaurischelpen werden gebruikt. In de volksmond heetten deze 'keutjes'. Bij een
onlangs nog gebruikt spel telde de auteur vijftien verschillende kaurisoorten. Van
BenthemJutting (1955: 4) suggereert een vermeend verband tussen zulke fiches en
strandvondstenvankauri's in Zeeland;hierop zal naderwordeningegaan. Zij vermeldt
twee soorten, Cypraea annulusLinné, 1758, enC. monetaLinné, 1758.Flonk & Van Pel
(1990: 720) noemendaarnaastdrieanderesoorten: C. clandestinaLinné, 1767,C. helvola
Linné, 1758,en C. staphylaea Linné, 1758.Recent zijn in Zeeuwse strandvondstennog
twee soorten aangetroffen. Al deze kauri's zijn afkomstig uit een gezonken oostindië-
vaarder. De komst vankauri's naarEuropa vindt haaroorzaak in detoepassing vaneen
van deze soorten als betaalmiddel. De herkomst van deze schelpen is bekend en ligt
voornamelijk (Klinkenberg, 1981: 5) op de Malediven(Schneider, 1905: 102; Hogen-
dorn&Johnson, 1986a: 146). Rumphius (1741: 117) deedhieroveralverslag, maardeze
handel is, naarblijkt, veel ouder. Ook zal worden ingegaan op het hanteren van de
kauri's als 'speelgeld' en demogelijke betekenis in ditverband van hetwoord 'keutje'.
De schrijver is dank verschuldigd aan C. Bakker (Westfries Museum, Hoorn), R.
Brand (Maritiem Museum Prins Hendrik, Rotterdam) enDrs. C.F.L. Paul (Rijksmu-
seum Nederlands Scheepvaart Museum,Amsterdam) voor deinformatieover strandin-
116 BASTERIA, Vol. 57,M. 4-6, 1993
gen in Zeeland,aanDr. R. Bedaux (Rijksmuseum voor Volkenkunde,Leiden) voor de
anthropologische verwijzingen, aan Dr. E. Gittenberger (Nationaal Natuurhistorisch
Museum, Leiden), R.G. Moolenbeek (Zoölogisch Museum, Amsterdam), P. van Pel
(Egmond aanZee), G.& E. Simons (Middelburg) enJ. deVisser(Westkapelle) voor het
mogen bestuderen van de collecties, maar bovenal aan de familie Jasperse (Oost-
Souburg) voor de gegevens over het pachtspel.
KAURI’S ALS BETAALMIDDEL
C. moneta wordt al vele eeuwenals ruilmiddelgebruikt. Formaat en duurzaamheid
speelden daarbij eenrol. Schelpgeld betrofmeestal dezelfde soorten als die ter plaatse
ook in sieraden en ritueleobjecten werden verwerkt (Von Martens, 1872:65; Hogen-
dorn&Johnson, 1986b: 101). C. moneta werd alsbetaalmiddelgebruikt inChina, India
en andere Aziatische landen, in Hawaii, de Gilbert-eilanden en Nieuw-Caledonië
(Hogendorn &Johnson, 1986b: 13),in Nieuw-Guinea(Le Roux, 1948: 326, 331-335) en
in Ethiopië (Johnson, 1970: 26). Maar ook in West-Afrika (Hogendorn & Johnson,
1986b: 17), waar desoort nietvoorkomt en deoorspronkelijk als geld gebruikte Margi-
nella-enOliva-schelpjes op eengegevenmomentwerdenvervangen doorgeïmporteerde
kauri'svanuitdeIndischeOceaan(Monod, 1981:285). Dat demens opdiverseplaatsen
op dewereld dezelfdeschelpsoort als geld heeft gebruikt, betekentdat deze toepassing
vermoedelijk reeds lang bestaat.
Deoudsteverwijzing naarschelpgeld indeChineseliteratuurdateertuit de 14eeeuw
v.Chr.Dit gebruikwas overgenomenvan deinboorlingen uit hetzuiden enoostenvan
Azië(Yule & Burnell, 1903: 269), wellichtde Ryükyü-eilanden (Schneider, 1905: 103).
Naastmetalenmuntenvan diversevorm werdenkauri's doordeChinezenalskleingeld
gebruikt. Van Ernst (1958: 267) verwijst naaropgravingen bij An Yang Hsien, in de
provincie Honan,zo'n 1.000km NYV. vanSjanghai, diegedateerdwordentussen de 16e
en 1leeeuwv.Chr.en waarbijkauri's zijn gevonden. Vandiverse bronnen,waaronder
Marco Polo, komt de suggestie dat de in China gebruikte geldschelpen uit Bengalen
kwamen. IndeIndische literatuuris dit gebruikterugtevoerennaar de6eeeuw.Inhet
Sanskriet wordt de schelp 'kaparda' genoemd, waaruit in het Mahratti 'kavari' ont-
stond, wat weer leidde tot het Hindi-woord'kauri' (Von Martens, 1872:66). Toen de
mohammedaneninde 13e eeuwditdeelvan Indiaveroverden, vormdeC. moneta aldaar
het enige betaalmiddel,en dat bleefzo tot het begin van de 19e eeuw. Maarkauri's
werdenal zekersedertde 4e eeuw, samenmetzout enkoper, inWest-Afrikaingevoerd
vanuitEgypte viadekaravaanwegen doorde Sahara(Cuoq, 1975: 104), waar ze langs
dehele route devoornaamste geldsoort vormden(Von Martens, 1872:67). De schelpen
werdenvervoerdin zakkenvan schapehuid (Monod, 1978:349). Een kameelvervoerde
tot wel 240.000 schelpen (Hogendorn & Johnson, 1986b: 126), zo'n 270 kg. In West-
Afrikabetekendehetbezitvankauri's kapitaal, machtenaanzien. In 1887betaaldemen
in Malivoor2,5 kg rijst 100 kauri's, eenschaap kostte 5.000 kauri's envoor een slaaf
werd, afhankelijk van leeftijd, geslacht en gezondheid (toen nog1) 50.000-100.000
kauri's betaald2(Gardi, 1988:44). Het gebruik van C. monetaals geld werdin 1455door
ontdekkingsreiziger Ca'daMóstoinSenegal gesignaleerd en datwas deaanleiding voor
de zeevarendeWesteuropese mogendheden, te beginnen met de Portugezen, aanhet
begin van de 16e eeuwdeze handelvanuitdeIndische Oceaanper schip overtenemen.
Tussen 1650en 1790werdditschelpgeld doordeVerenigde Oost-Indische Compagnie
(VOC) in enorme hoeveelhedennaar Nederlandgebracht, om daar doorverkocht te
Buijse: Tropischekauri's in gezelschapsspel 117
worden aan de West-Indische Compagnie, die ermee in Angola en Guinee slaven
aankocht voor deplantages, o.a.in Suriname(Van BenthemJutting, 1955:2; Ghijsen,
1964: 428), eencommercie die gedeeld werd met Britten enFransen. Dat belette de
VOC overigens nietook kauri'snaarEngeland enFrankrijk teexporteren(Klinkenberg,
1981: 18; Hogendorn &Johnson, 1986b: 91).
DE HERKOMST
Uitdearchievenvan deVOC inhet Algemeen Rijksarchief (ARA) Middelburg, cat.
255,blijkt dat — integenstelling tot demening vanFlonk& Van Pel(1990: 716, 718) —
retourschepen vanuitBatavianiet metkauri's warengeladen, wel die uitCeylon (fig. 1).
Op dereis diendendeze als ballast3, maar na aankomstbrachten de schelpen tussen
61/2 en 15 stuivers op(Klinkenberg, 1981:63) per pond4 (Byl, 1789: 1; Gillissen, 1794:
1). De kauri's werden in Ceylon aangevoerd vanuitMale op de Malediven, waar de
sultan het monopolie bezat van deze handel. Tussen 1723 en 1735 werden door de
VOC ook enige reizen naarMaleondernomenom rechtstreeks teonderhandelenvoor
een scherpere prijs. De hoeveelheden schelpen die de VOC heeft verscheept zijn
gigantisch. Klinkenberg (1981: 12) komt naonderzoekin het ARA Amsterdamop een
totaalvan 15.188.459pond, zo'n6,7 miljardkauri's! VanuitdeMaledivenbestonddeze
handel, op India, aleeuwen. Yule& Burnell(1903: 21, 269) refererenaanAlbirünï, die
in 1020meedeelt(vert.): "Dezeeilandenzijn verdeeldintweeklassen, deeilandenvan
kokosvezels en de kauri-eilanden, om de kauri's die ze vangen ..." Hogendorn &
Johnson (1986b: 23-25) verwijzen naareeneerderebronuitde9e eeuw, diespreekt over
devoorraadschurenvan dekoning, metkauri's, ennaarIbnBatutadiein 1350 schrijft:
"Hetgeld vaneilandersbestaatuitkauri's. Deze dienenook alsruilmiddelbij denegers
Fig. 1.VanuitdeMaledivenwerden gedurenderuim drieeeuwenmiljardenkauri’s verscheeptnaardeGolfvan Sri
Lanka, Bengalen,Cambayen zelfsJemen.
118 BASTERIA, Vol. 57,No. 4-6, 1993
inhun eigen land.Ik hebze verkocht zien wordenin MalienGugu." (Van Ernst, 1958:
269; Hamdun& King, 1975:55).
De Malediven bestaan uit ca. 1200 atollen en eilandjes, met in het zuiden Ari,
Haddunmahti, KolumaduluenHuvadu. Deze 'kauri-eilanden'omsluitenblauwgroene
lagunes waargroteaantallenC. monetavoorkomenmeteenhoog reproducerend vermo-
gen(Hogendorn &Johnson, 1986a: 146). Om dezete verzamelenmaaktendebewoners
vroeger bundels vankokospalmtakken. Na verloop van enige tijd zaten hierde slakken
in trossen op. Zo'n bundelwerd dan aan land getrokken en de dieren erafgehaald,
waarnadezeinputtengestortwerden,waarzetweemaandenbegraven bleventotalhet
vlees was vergaan.De schelpen stonken dannietenwarennog volglans. Danwerdenze
metzeewater gewassen doorzeineenhalvekokosnootbastrondte draaien,gedroogd en
gesorteerd (Hogendorn &Johnson, 1986b:82) en vervolgens geruildvoor rijst,boteren
kleding, die metschepen warenaangevoerd vanuitBalasore, vlak bij Bengalen (Yule &
Burnell, 1903:271;Hogendorn &Johnson, 1986a: 147). De Maledivischezeeluibrach-
ten ook zelf, in hunprauwenvankokospalmhout profiterendvan deheersendemoesson-
winden, de kauri's naar Galle op Ceylon en naar Calcutta (Hogendorn & Johnson,
1986b: 84). H.C.P. Bell vermeldtin een uitvoerige documentatieover de Malediven
(Colombo, 1883) eennieuwe vangstmethode (vert.):"tweemaalpermaand, bij gunstig
tij,wadenvrouwenenmannentotaan hunmiddelin zeeenmakendekauri'slos van de
stenen, waaronder ze zich vasthechten. Een man kan er soms wel 12.000 per dag
verzamelen." (Hogendorn & Johnson, 1986b: 81). Het getal 12.000 werd belangrijk
gevonden omdathetovereenkomtmethet aantalkauri's in de traditioneledriehoekige
handelsbundelvankokospalmblad, genaamd 'kotta' of'kutta'.
Op demarkteninBengalen werdenook kauri's vanTanzania(Zanzibar) verhandeld
(Schneider, 1905: 102). C. monetais hierechterveelgroterenzwaarder. InWest-Afrika
werdendeschelpen naaanschafgeregeneninsnoeren vanelk 40 kauri's (Hogendorn &
Johnson, 1986b: 120) op deman gedragen ennaarhet binnenlandvervoerd. Vanzelf-
sprekend werdhierbij de voorkeurgegevenaandekleine enlichte variëteit vanuit de
Malediven. DeVOC handeldedan ook vrijwel alleenrechtstreeks — ofvia Ceylon —
met Male5.
STRANDING
Inde 18eeeuwhaddeVOC vrijwelhetmonopolie voor dehandelvanafOost-Afrika
totverin de Grote Oceaan. Deze omvattevoornamelijk specerijen, zijde entextiel. De
voornaamste handelsposten warenDeshima, Batavia enCeylon. In 1738voer hetfregat
'Reigersbroek', van de Kamer Zeeland, mettwee andere retourschepen vanafCeylon
naar huis; allehaddenkauri's aan boord. Vanhet konvooi kwamen deze twee schepen
op 28 juni van datjaar veiligaanop derede van Texel (Bruijn et al., 1979:340, 341).
Schipper Elias Moens van de 'Reigersbroek' ankerde die dag zijn schip bij kasteel
Rammekens, om echter 's middags tebesluiten dezeilenweerte hijsen enopnieuw zee
tekiezen (fig. 2).Hetfregatkwam daarbij inmoeilijkheden op debankenvan deOoster
Rassen enwerdom halfzeven'savonds op dedijkvanWestkapelle geworpen,waarna
het door wind en golven aan stukken werd gebeukt (Boddaert et al., 1753: 260).
Schipper Moens en vijftigvan zijn mensenvonden de dood(A.L., 1739: 75). Van de
kostbarelading wordenafentoealleen nog dekauri's gevonden (Van BenthemJutting,
1955:2; Flonk& VanPel, 1990:714, 716). De jongens van Westkapelle liepen vroeger
welmetzulke, op hetstrand gevonden kauri's rammelendindebroekzak, maarofdeze
Buijse: Tropischekauri's in gezelschapsspel 119
Fig.2.Kaart van Walcheren, analoogdesituatievan 1738.
ook bij eenbepaald typespel werden gebruikt is nietbekend (J. deVisser, persoonlijke
mededeling).
STRANDVONDSTEN
De heerenmevrouw G. Simonsuit Middelburg, verzamelaarsvanEuropese mariene
schelpen, vondenaanhet strandje vanFortRammekensbij Ritthemin deloop vaneen
aantaljaren eenzeventigtal tropische kauri's en dertig op deKaloot(Zuid-Beveland),
namelijk 83 C. moneta,22 C. annulus, 2 C. caurica Linné, 1758,en 1 C. lynx Linné, 1758.
De gevonden schelpen, alle klein van formaat, zijn dofgeschuurd en schoongespoeld
doorzandenzee.
KAURI’S ALS SPEELGOED
In de eerste helfvan deze eeuw, en eerder, werd in Zeeland het 'pachtspel'6 of
'keutjesspel' gespeeld. Ghijsen (1964: 428) vermeldtbij pachtspel: "gezelschapsspel met
speelkaarten en dobbelstenenomstreeks 1890 in Zeeuws-Vlaanderenop nieuwjaarsa-
vondgespeeld door het gehelegezin, inclusiefmeiden,knechts enarbeidersfamilie; de
inleg bestond uit keutjes". En bij 'keutje': "kauri (Cypraea moneta): Walcheren, Zuid-
Beveland, Noord-Beveland, West Zeeuws-Vlaanderen; de keutjes werden als fiches
120 BASTERIA, Vol. 57,Mo. 4-6, 1993
Fig.3.WijlenMevr.K.Jasperseherinnertzich hetfamiliebezitvande‘keutjes’alsindshaargrootmoeder.Foto J.A.
Buijse.
gebruikt, men bewaarde ze in eenkeutjesdööze ofkeutjeszakje." Dr. E. Gittenberger
herinnertzich datditspel bij hemthuisin dejarenvijftignogwerdgespeeld. Zijn broer
heeftdezekeutjes nog inbezit.Via defamilieSimonswerdin 1991 bekenddatin Oost-
Souburg bij eenboerenfamiliedit spel, metzo'n tweeduizendkauri's, nog steedswerd
gespeeld. Desgevraagd verteldedehoogbejaarde mevrouwK.Jasperse (fig. 3) datdezak
metschelpen alheellang inhetbezitvan haarfamilieis, voorzover zij zich herinnerde
al bij haar grootmoeder. De meeste ervan blijken tebehoren tot de soort C. moneta (fig.
4). Indedeels nogglanzende kauri's zittenresten bruineaarde. Deze schelpen hebben
zote zien nietin debranding gerold. Indiennietuitstrandvondsten,hoe kwamen deze
kauri's dan inhet bezitvandezeWalcherse familie?OnderzoekinhetARAMiddelburg
wijst uit, dat op 9 november 1739 in deze stad een verkoping heeft plaats gevonden
onder auspiciën van de Kamer Zeeland. Hierbij werden 38 vaten aangeboden, met
totaal 10.768kauri's; eenkoopman genaamd Fermijn kocht erhier 15van in.Wellicht
zijn deinZeelandgebruikte keutjes afkomstig van zulke verkopingen, dieook in andere
jaren plaats vonden(Gillissen, 1794: 1, 2; Klinkenberg, 1981: 15).
SOORTSAMENSTELLING
Bij de keutjes van de familie Jasperse worden naast C. moneta ook aangetroffen: C.
annulus; C. asellusLinné, 1758; C. carneolaLinné, 1758; C. clandestina; C. gracilis Linné,
1758;C. hirundoLinné, 1758;C. isabellaLinné, 1758;C. limacinaLinné, 1758;C. nucleus
Buijse: Tropischekauri's in Jfyeuwsgezelschapsspel 121
Fig.4. De ‘keutjeszak’ bevat meer danduizendkauri’s. FotoJ.A.Buijse.
Linné, 1758;C. ocellataLinné, 1758;C.poraria Linné, 1758;C.staphylaea Linné, 1758,en
C.ziczac Linné, 1758;allemaalin aantalkleinerdantien. Daarnaastzeker eenhonderd-
talC.helvola, diemevrouwjasperse denaam'stropiekeutjes' geeft7. Ditzijn alle Indopa-
cifischesoorten,behalve C.ocellata diealleenvoorkomtinhet noorden van de Indische
Oceaan (ondermeer bij Sri Lanka), aangetroffen in trossen vastgehecht op kokospalm-
bladeren op 1-6 m diepte (Burgess, 1985: 213). Het aantal verschillende soorten is
interessant, omdatbij de VOC juist 'schone' pakken schelpen (uitsluitend C. moneta)
meer opbrachten dan 'vuile', waarin ongewassen schelpen, ofandere soorten8zonder
geldwaarde voorkwamen (Johnson, 1970: 24). De vangst- en sorteermethode op de
Maledivenstondmeestal borg voor'schone' pakken, zo niet, dan werdin de havens in
Nederlandde zaak geschoond. Het is plausibel dat vatenschelpen die voor de Neder-
landse marktwarenbestemd, niet 'schoon' hoefdentezijn. Ook hiervan isde herkomst
vrijwel zekerdeMalediven(fïg. 5). De C.moneta onderdekeutjes vandefamilieJasperse
komen met recente Maledivische exemplaren overeen9. Dat blijkt ook voor andere
soorten, waarvan recent materiaalvoorhandenis.
ETYMOLOGIE
Marco Polonoemt kauri-schelpjes 'porcelaines' (Yule & Burnell, 1903: 725) [Latijn
'porcellina': vanjonge varkens (Walde & Hofman, 1972: 341; Lewis & Short, 1879:
122 BASTERIA, Vol. 57,No. 4-6, 1993
Fig. 5.De‘keutjes’ingebruikbijhetpachtspelinOost-Souburgvertonenin demondopeningmodderresten, die
kunnenwijzenopdevangstmethodein deMalediven(links). Rijtjesrechts vanboven naarbeneden:strandvondsten
van Westkapelle (coll. auteur4093), ‘keutjes’ uiteen pachtspel (coll. auteur5940) en recentmateriaal van de
Malediven(coll. auteur5907). Foto’sB. Grishaaver.
1399)] naar denaam die ze omstreeks 1280 in Italiëen Frankrijk hadden. De kauri
C. luridaLinné, 1758,lijkt doorvorm entekening immerssterk opeenliggend varkentje.
De suggestie als zou de onderzijde van deze ofelke kauriovereenkomst hebbenmetde
vulva van eenzeug (De Vries, 1971: 541, Van Veen, 1989: 590) — of zelfs van een
vrouw, zoalsgenoemd dooranderen— wordtdoorYule & Burnell(1903: 725) als een
grove en lompe analogie bestempeld. Hogendorn & Johnson (1986b: 15) doen deze
vergelijking af als een zucht van verbeelding, wat zekerin het geval van dekleine C.
moneta kan worden onderschreven. De benaming 'varkentje' werd volgens hen in de
kauri-handel eeuwenlang gebruikt. Dat de woorden 'varkentje' en 'keutje' hetzelfde
betekenen, is misschien niettoevallig.
Voor het ontstaan van het woord 'keutje' hebben diverse auteurs een verklaring
gezocht. De gelijkenis tussen de hoekige vormenvan eengeknobbelde C. moneta eneen
varkenskop (Van BenthemJutting, 1955:4) kan een rol gespeeld hebben. De Beer &
Laurillard (1899: 561, 552) vermelden bij het woord 'Keutje': "eig. varkentjes; zie
Katjes", enaldaar: "kleineschelpjes (cypraea moneta)I inAfrika enIndiëals kauris voor
geld gebruikt, enin onsVaderlandals speelpenningen onder denaamvan zagetandjes,
keutjes, bargjes = varkentjes (Friesland) gebezigd". De Vries (1971: 315) schrijft bij het
woord'keu': "cindogermaans geut= buigen, krommen", terwijlVanVeen (1989: 391)
bij 'kauri'opgeeft: " 'kotu' = draaiing, gebogen vorm, schelp". De stap van 'kotu' naar
'keutje' lijkt niet bijster groot.
Buijse: Tropischekauri's in gezelschapsspel 123
Yule & Burnell (1903) schrijven bij 'cowry' (vert.): "chindi 'kaurï' het geld van de
eilanders bestaat uit kauri's, 100 van deze schelpen worden 'siyah' genoemd, 12.000
noemen ze 'kutta'." De kutta, of kotta, was de gebruikelijke handelseenheidin de
Malediven en dit woordzal bij de VOC ook veel gebezigd zijn. Gezien de fonetische
uitspraak inIndiaenin Ceylon van de woorden 'cottie', 'kotta' of'kutta', ligt erhier
misschien eenverklaring waarom de Zeeuwen kozen voor het woord'keutje', in plaats
van iets anders?
NAWOORD
In het middenvan de 19e eeuw kwam in West-Afrikade handelin palmolie sterk in
opkomst. De afschaffing van de slavernij had gezorgd dat deimport vankauri's uit de
Malediven zeer sterk was teruggelopen. In 1844 slaagde een Hamburger schipper,
JohannHertz, ernietinop Male kauri's aantekopen. Alsproefkocht hijopZanzibarC.
annulus in om deze in West-Afrika te introduceren, en vreemd genoegmet succes. Dit
was indeeeuwendaarvoornooitgelukt. Datdezesoort eigenlijk ookgroteren zwaarder
was, bleek ineens geenbezwaarmeer. Dit bezegelde hetlot van dehandelin C. moneta
van de Malediven, wantdeze kauri was duur omin tekopen; hoewel C. annulusminder
waardwas indeverkoop,bleek dewinstmarge veelgroter.In detwintigjaar dievolgden
werdruim 31.000ton C. annulus vanuit het oosten van het continentingevoerd, dat is
meerdanalleverschepingen vanC. moneta doorde Hollanders,ZeeuwenenEngelsen in
de 18een 19eeeuwsamen(Hogendorn &Johnson, 1986a: 153)10. De kolonialeoverhe-
den waren het met deze ontwikkeling niet eensensterke repressie was uiteindelijk de
oorzaak van een enorme inflatie in schelpgeld in het begin van deze eeuw en het
plaatselijke gebruik raakte na veleeeuwenin onbruik.
De Malediven exporteren heden ten dage kauri's alleennog naar India, in 1981
besloeg dit 42 ton.
LITERATUUR
BEER,T.H. DE, &E. LAURILLARD, red., 1899. Woordenschat, verklaringvan woorden en uitdrukkingen:
i-xviii, 1-1277.'s-Gravenhage.
BENTHEMJUTTING,W.S.S.VAN, 1955.Vondstenvan tropischekauri'sinNederland.—Basteria 19: 1-6.
BODDAERT, P., J. PLEVIER & N. VAN DER SCHATTE, 1753. Tegenwoordige staatder vereenigde
Nederlanden:[10 pp.], 1-579,[26pp.].Amsterdam.
BRUIJN,J.R.,F.S. GAASTRA&I. SCHÖFFER, eds., 1979. Dutch-Asiatic shippingin the 17th and 18th
centuries.Vol.III.Homeward-boundvoyagesfromAsiaandtheCapetotheNetherlands(1597-1795).—
Rijksgeschiedkundigepublic. 167, grote serie:i-xi, 1-626.The Hague.
BURGESS, C.M., 1985.Cowries ofthe world:i-xvii,2-289. Cape Town.
BYL, N.,red., 1789.Cargaofladingvan zes Oostindischeretourschepen: 1-2.Amsterdam.
CUOQ,J.M., 1975.Recueildessources arabes concernant1'AfriqueoccidentaleduVUIeauXVIesiècle(Bilad
al-Südan): i-xviii, 1-490.Paris.
EMST,P. VAN, 1958. Deweg van dekauri. —Tijdschr.econ. soc. Geogr.49: 267-274.
FLONK,A., &P.VAN PEL, 1990. KaurivondsteninNederland. —Corr.BI. Ned. Mal.Ver.225: 714-720.
GARDI, B., 1988. Mali.Landim Sahel,Begleitschriftzur Ausstellung: 1-74.Basel.
GHIJSEN, Ha.C.M., red., 1964. Woordenboekder Zeeuwse dialecten:i-xxviii, 1-1232.Den Haag.
GILLISSEN,P., 1794.Prijzenvan dekoopmanschappen,verkogtdoor deed. heerenbewindhebberenvan de
Oost-Indische Compagnieter KamerZeeland, op dinsdagden 25. November 1794: 1-2. Middelburg.
HAMDUN, S.,&N.KING, 1975. IbnBattutain Black Africa: 1-4, 1-99. London.
124 BASTERIA, Vol. 57,M. 4-6, 1993
HOGENDORN,J.S.,&M.JOHNSON, 1986a.The cowrietrade toWestAfricafromtheMaldivesinthe 19th
century. —ProceedingsoftheSymposiumontheQuantificationand Structureofthe Importand Export
andLong Distance Trade ofAfricainthe 19thCentury(c. 1800-1913):142-162. Berlin.
— & , 1986b. The shellmoney ofthe slavetrade. — Afr.Stud. series 49: i-xv, 1-230.Cambridge,New
York,Melbourne.
JOHNSON,M., 1970. The cowrie currenciesofWest Africa. Part I. J.Afr. Hist. 11,1: 17-49.
L.,A., 1739.EuropischeMercurius,stuk XLIX, deel2: 1-316, [4]. Amsterdam.
LEWIS, CH.T.,&CH. SHORT, 1879. ALatin dictionary:i-xiv, 1-2019. Oxford.
KLINKENBERG, F.M., 1981. Dekaurihandelvan deVOC. DoctoraalscriptieRijksuniversiteit Leiden:i-iii,
1-100.
MARTENS, E. VON, 1872. Ueber verschiedene Verwendungenvon Conchylien.— Zeitschr. Ethnologie4:
65-87.
MONOD,TH., 1978.Der MadenIjafen— einKarawanendepotaus dem 12.Jahrhundert.—[Katalog:Petar
Stehli, red.] Sahara, 10.000Jahre zwischenWeide undWüste: 344-349. Köln.
—, 1981. Autourdumotsongay'koroni'. - Le sol,laparoleet1'écrit.MélangesenhommageaR.Mauny:
284-288. Paris.
ROUX,C.C.F.M.LE, 1948. Debergpapoea'svan Nieuw-Guineaen hunwoongebiedI:i-xxvi, 1-484.Leiden.
RUMPHIUS, G.E., 1741. D'Amboinsche rariteitkamer: [28pp.], 1-340,[44pp.], [8pp.].Amsterdam.
SCHNEIDER, O., 1905. Muschelgeld-Studien:[4 pp.], 1-190, [8pl.]. Dresden.
VEEN, P.A.F.VAN, &N.VANDERSIJS, 1989. Etymologischwoordenboek: 1-893.Utrecht.
VRIES,J. DE, 1971. Nederlandsetymologischwoordenboek:i-xxiii, 1-977. Leiden.
WALDE,A., &J.B. HOFMAN,1972. LateinischesetymologischesWörterbuchII: 1-851. Heidelberg.
YULE, H., & A.C. BURNELL, 1903. Hobson-Jobson. —A glossaryof colloquialAnglo-Indianwords and
phrases, and ofkindred terms, etymological historical geographical and discursive: i-xlviii, 1-1021.
London.
NOTEN
1 Deafschaffingvan deslavernijdoorGroot-Brittanniëdateertuit 1806, waarna deinvoerinWest-Afrikavan
C. monetasterk terugviel(Johnson, 1970: 22).Dehandelin slaven ginginWest-Afrika opkleineschaalnogzeer
langdoor.
2De prijs van een slaafvarieerdetussen 10.000kauri's in 1680 en 176.000in 1770(Hogendorn&Johnson,
1986b: 111). Deze hogereprijsinlaterjarenhadtemaken metde steedsverdere aanvoer uithetbinnenland.
3Door deschelpen ook alsballastte gebruikenwerden detransportkosten ervan verwaarloosbaar (Johnson,
1970:27). Dehoeveelhedenper schip varieerden tussen10.000en 100.000pond.
4Hierwordt bedoeldhetAmsterdams pond,ongeveer 494 gram
5Bij uitzonderingvervoerde deVOC tussen1769 en 1780 kauri's uit Mozambique.Deze bleken halfzoveel
waardals die uitdeMalediven(Hogendorn&Johnson, 1986b: 114).
6Spelregelszijnbij deauteurbekend.
7 Hiermee is hetantwoord gegevenop de vraag, die VanBenthem Juttingstelt (1955: 5): "Bruingekleurde
keutjes(doorroest? ofeenanderekauri-soort?)worden 'stropiekeutjes'genoemd."
8Debijvangstvan C. monetabestondvoornamelijkuitC. annulus, C.caurica, C. erosaen C. helvola(zie Schneider,
1905: 101). Uithet verslagvan deschipper van hetVOC-schip 'Leytsaamheyt', over zijnbezoek aan Malein
1734,blijktdathemondeugendecotties[kotta's] aan werdengeboden.Bijéénkottawerdendaarbij870verkeerde
opde 12.000kauri'saangetroffen(Klinkenberg, 1981:54).
9C. monetauitkeutjesspel:lengtexbreedte gemiddeld16,7 x 11,7 mm (3ex.coll.auteur5940);strandvondsten
Westkapelle: 16,7x 12,1 mm(3ex.coll.auteur4093);variëteit(recent)uitdeMalediven: 16,6x 12,0 mm(16ex.
coll.auteur5907);variëteit (recent)uitKenia:26,3 x 16,8 mm (32 ex., coll. auteur3679).
10Ookpas indezeperiodeis ersprake van beperkteimportvan kauri's uitManillaen Singapore(Hogendorn&
Johnson, 1986b: 180).