Soğuk Savaş Sonrası Türkiye ABD İlişkileri

158 Pages·2012·1.01 MB·Turkish

T.C
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI
ULUSLARARASI İLİŞKİLER BİLİM DALI

Soğuk Savaş Sonrası Türkiye ABD İlişkileri:
Bölgesel ve Küresel Etkileşim

Yüksek Lisans Tezi

Danışman
Prof. Dr. Şaban H. Çalış

Hazırlayan
Ayşegül Güler
104229001011

Konya–2012
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

BİLİMSEL ETİK SAYFASI
Adı Soyadı Ayşegül Güler
Numarası 104229001011
n
i
n
Ana Bilim / Bilim Dalı Uluslararası İlişkiler
i
c
n
e Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
r
ğ
Ö
Tİlieşzkiinle Ari:d Bı Söolgğeuske lS vaev aKş üSroenserla sEı tTküilerkşiimye ABD

Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve
akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik
kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak
hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara
uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.

Öğrencinin imzası
(İmza)

Alaaddin Keykubat Kampüsü Selçuklu/ KONYA
Tel: [phone] Fax: [phone]
http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/

İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR…………………………………………………………………....3
ÖZET………………………………………………………………………………...5
GİRİŞ………………………………………………………………………………..6
I. Bölüm
Türk- Amerikan İlişkilerinin Teorik Çerçevesi
1- 1.1. Amerikan Dış Politikasının Genel İlkeleri…………………………………..8
1.2. Başkanların Dış Politikadaki Rolü …………………………………………15
1.3. Amerikan Dış Politikasında Etkili Olan Doktrinler………………………...17
1.4. Amerikan Dış Politikasını Etkileyen Lobiler……………………………….25

2- Türk Dış Politikasının Genel İlkeleri .…………………………………………..29
3- Türk- ABD İlişkilerinin Başlaması ve Gelişimi…………………………………35
4- Soğuk Savaş Sonrası Dünyanın Yeniden Şekillenmesi………………………….43
5- Türk- Amerikan Ekonomik İlişkilerinin Temel Dinamikleri ………………...…46
6- Türkiye- NATO- ABD İlişkileri…………………………………………………48
II. Bölüm
1990’dan Sonra Türkiye- Amerika İlişkileri
1- 1.1. ABD Açısından Ortadoğu’nun Önemi………………………………….......53
1.2. Türkiye Ortadoğu İlişkileri…………………………………………………..55
1.2.1. Büyük Ortadoğu Projesi (BOP)…………………………………...56
1.3. Irak- İran Savaşının Bölge Politikalarına Etkileri……………………………59
1.4. Irak Bağlamında Türk- Amerikan İlişkilerinde Güvenlik, Ekonomik ve
Sosyal- Kültürel Etkileşim…………………………………………………………..61
1.4.1. I. Körfez Savaşı……………………………………………………64
1.4.2. II. Körfez Savaşı……………………………………………….......69
1.4.3. 1 Mart Tezkeresinin Reddinin Nedenleri…………………….........76
1.4.4. 1 Mart Tezkeresinin Reddinin Sonuçları……………………..........77
1.4.5. II. Körfez Savaşı Sonrası Gelişmeler………………………………81
1.4.6. Körfez Savaşının Türkiye’ye Etkileri……………………………...83
1
1.4.7. Irak’ta Türkiye- ABD Sürtüşme Konuları………………………..86

1.5. İran Bağlamında Türk- Amerikan İlişkilerinde Güvenlik, Ekonomik ve Sosyal-
Kültürel Etkileşim…………………………………………………………………..90
1.5.1. ABD’nin İran’a Yönelik Askeri Müdahale Seçeneği Hangi Sonuçları
Getirir?......................................................................................................................100
1.6. İsrail Bağlamında Türk- Amerikan İlişkilerinde Güvenlik, Ekonomik ve
Sosyal- Kültürel Etkileşim………………………………………………………....101
1.6.1. Türk- İsrail Yakınlaşmasının Nedenleri……………………………...108
1.7. Güney Kafkasya Bağlamında Türk- Amerikan İlişkilerinde Güvenlik,
Ekonomik ve Sosyal- Kültürel Etkileşim………………………………………….109
a) Ermenistan………………………………………………………………..111
b) Azerbaycan…………………………………………………………….....117
c) Gürcistan……………………………………………………………….....120
1.8. Suriye Bağlamında Türk- Amerikan İlişkilerinde Güvenlik, Ekonomik ve
Sosyal- Kültürel Etkileşim…………………………………………………………121
2- 1990’lı Yılların Türkiye’ye Sağladığı Açılım İmkanları………………………..128

III. Bölüm
11 Eylül Sonrası Türk- Amerikan İlişkileri
1- 11 Eylül Sendromu……………………………………………………………..131
2- 2.1. Afganistan’ın İşgali ………………………………………………………..133
2.2. Bölgede Türk- Amerikan İlişkilerinde Örtüşen Alanlar……………………136
2.3. Bölgede Türk- Amerikan İlişkilerinde Politik Farklılıklar Bulunan
Konular…………………………………………………………………………….137
3- Amerika Açısından Türkiye’nin Enerji Güvenliğindeki Yeri ve Önemi……….139

SONUÇ…………………………………………………………………………….142

KAYNAKÇA………………………………………………………………………145

2
KISALTMALAR
AB : Avrupa Birliği
ABD : Amerika Birleşik Devletleri
ADL : Anti-Defamation League-
İftira ve Karalama ile Mücadele Birliği
AKP : Adalet ve Kalkınma Partisi
BM : Birleşmiş Milletler
BMGK : Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi
BOP : Büyük Ortadoğu Projesi
CIA : Central Intelligence Agency
Merkezi İstihbarat Teşkilatı
DTÖ : Dünya Ticaret Örgütü
EIA : Enerji Enformasyon İdaresi
GAP : Güneydoğu Anadolu Projesi
GSYİH : Gayrisafi Yurtiçi Hasıla
IMF : International Monetary Fund
Uluslararası Para Fonu
ISAF : International Security Assistance Force
Uluslararası Güvenlik Destek Gücü
İİT : İslam İşbirliği Teşkilatı
İKÖ : İslam Konferansı Örgütü
İKT : İslam Konferansı Teşkilatı
KDP : Kürdistan Demokrat Partisi
KYP : Kürdistan Yurtseverler Birliği Partisi
NPT : Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Antlaşması
OECD : Organisation for Economic Co-operation and Development
Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü
ONW : Kuzeyden Keşif Operasyonu
OPC : Operation Provide Comfort
Huzur Harekatı
OPEC : Organization of Petroleum Exporting Countries
Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü
3
PNAC : Project for the New American Century
Yeni Amerikan Yüzyılı Projesi
PKK : Kürdistan İşçi Partisi
SEİA : Savunma ve Ekonomik İşbirliği Antlaşması
SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği
STA : Serbest Ticaret Anlaşması
TAI : Türk Havacılık ve Uçak sektörü
TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi
TDP : Türk Dış Politikası
YNK : Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB)

4
ÖZET
Soğuk Savaş’ın başında kurumsallaşan Türkiye- ABD ilişkileri 1990’lara
kadar ABD ekseninde bir seyir izlemiştir. Sovyetlerin dağılmasıyla batının
Türkiye’ye ihtiyacının azaldığı düşünülmeye başlanmıştır. Türkiye’nin enerji
kaynaklarının geçiş yolunda olması ve ABD’nin Sovyetlerden boşalan alanda nüfuz
oluşturma hamleleri Türkiye’nin önemini eskisinden daha fazla artırmıştır. Türkiye
dostluğu aranan bir ülke olmuştur. 1990’lardan itibaren Türkiye özgün politikalar
oluşturmaya başlamış batı ile zaman zaman sürtüşmeye girmiştir. Bir kısım
araştırmacılar bu gelişmeyi eksen kayması olarak değerlendirmişlerse de bu aslında
Amerika ekseni dışında davranma gücünü keşfetmedir. 2000’li yıllarda uygulanan
“sıfır sorun” politikası Türkiye’nin “yumuşak gücü”nü artırmıştır. Bölgesel güç olma
yolunda ilerleyen Türkiye ABD ile çıkarlarının örtüştüğü alanlarda önemli başarılar
elde etmiştir.
Anahtar Kelimeler: Türkiye, Amerika, müttefik, güvenlik, enerji, süper güç,
Körfez Savaşları.
ABSTRACT
Turkey-U.S.A relationships institutionalisated at the beginning of the cold
war contemplated at the pivot of the U.S.A by 1990s. When the Soviet Union was
dispersed, it was started to think that the need of the West towards Turkey decreased.
Being at the passageway the energy sources of Turkey and attacks of U.S.A to
penetrate in the free field from Soviet Union increased Turkey’s value much more
than old times. Turkey became a country whose friendship was asked for. Beginning
from 1990s, Turkey started to form peculiar politics and sometimes rubbed against
the West. Although some researchers evaluate this improvement such as axial
dislocation, this is actually discovering the manner of acting power outside the axis
of U.S.A. “Zero problem” politics which applied in 2000s increased “the soft power”
of Turkey. Turkey which developed to be a regional power obtained important
successes in the fields where its benefits corresponded to U.S.A
Key Words: Turkey, America, allied, security, energy, superpower, Gulf
Wars.

5
GİRİŞ
ABD iki dünya savaşına girmiş olmasına rağmen topraklarında tek silah
patlamamış ülke olarak tanınır. Türkiye üzerinde ABD planları ilk defa Wilson
İlkeleriyle gündeme gelmiş, genel kabul olarak bu ilkelerin Türk halkının istiklaline
zemin hazırladığı ileri sürülse de Osmanlının dağılması ve bu coğrafyada
sömürgecilerin nezaretinde onların menfaatleri doğrultusunda sınırları cetvelle
çizilen yeni devletler kurulmasına daha çok hizmet ettiği görülür. İkinci Dünya
Savaşı’ndan sonra Rusya’nın Türkiye’yi açık tehdidi karşısında kendini Batının
güvenlik şemsiyesi altına girme mecburiyetinde görmüş, ABD liderliğinde kurulan
NATO’ya girebilmek için Kore’de bedelini kanla ödeyerek Avrupalıların karşı
çıkmasına rağmen ABD’nin desteğiyle NATO’ya girmiştir.
Truman Doktrininin ete kemiğe büründüğü Marshall yardımlarından Türkiye
de yararlanmış askeri ve ekonomik alanda ilişkiler gelişmeye başlamıştır. Türkiye
ABD ilişkileri daha çok askeri alanda gelişmiş bir ölçüde ABD yetkilileri Türkiye ile
ilişkileri askerlerle ilişkiler olarak değerlendirmişlerdir.
Soğuk Savaş sonrası Türkiye ABD ilişkileri tüm çevremizi etkileyecek
boyutta gelişmiştir. Konuyu çok dağıtmamak ve bariz izler bırakan alanlara ağırlık
vermek adına Balkanlar, Doğu Avrupa ve Kuzey Afrika araştırmamızın dışında
tutulmuştur. Bu araştırmamızda ağırlıklı olarak Kafkaslar ve Ortadoğu konuları
irdelenmeye çalışılmıştır.
Türkiye ABD ilişkilerinde çoğu zaman lobilerin etkili olduğu görülmüştür.
Türkiye-ABD ilişkilerinin iyi olduğu dönemlerde lobilerin etkisi azalmış, ilişkilerin
kötüye gittiği dönemlerde özellikle iç siyaset kaygılarından kaynaklanan nedenlerle
de lobilerin etkileri artmış ve lobi faaliyetleri Türkiye üzerinde baskı unsuru olarak
kullanılmaya başlamıştır. ABD küresel çıkarlarına ulaşmak, çoğu zaman
faaliyetlerine meşruluk kazandırmak için uluslar arası kuruluşlar olan; BM, NATO,
IMF, Dünya Bankası gibi kuruluşları aktif olarak devreye sokmakta, kimi zamanda
hiçbir hukuki gerekçeye ihtiyaç duymadan hedefine ulaşmak için tek taraflı
müdahale etmekte, sonradan gerekçeler üretmek suretiyle faaliyetini meşrulaştırma
yoluna gitmektedir. Soğuk Savaş sonrasında Türkiye’nin Batının güvenlik konsepti
içinde öneminin azaldığı kimi çevrelerce iddia edilmiş, çok geçmeden Türkiye’nin
bölgesel ve küresel manada Batı çıkarları için bölgede oynayacağı rolün öneminin
6
daha da arttığı anlaşılmıştır. Dünyada her türlü silah teknolojisi ve dinleme
teknolojisine sahip Amerika; ekonomik üstünlüğünün sembolü konumundaki ikiz
kuleleri, askeri üstünlüğünün sembolü konumundaki Pentagon’u, küresel siyasi
liderliğinin sembolü konumundaki Beyaz Sarayı küçük bir gruba karşı
koruyamamıştır. Soğuk Savaş sonrası Türkiye’ye ABD politikaları dışında bölgesel
politikalarda yeni açılımlar yapma imkanı sağlamış, özellikle Rusya’nın etki alanının
daraltılması ve enerji kaynaklarının güvenli bir şekilde tüketim merkezlerine
ulaştırılmasının Türkiye’nin desteği olmadan yapılamayacağı anlaşılmıştır. Türkiye
ABD ilişkilerinde küresel boyutta ciddi bir uyumluluk sergilenirken, bölgesel alanda
Türkiye ABD politikaları çoğu zaman örtüşmemektedir. Türkiye’nin AK Parti
iktidarıyla birlikte İslam Coğrafyasıyla ilişkilerini geliştirme çabaları eksen kayması
olarak lanse edilmek suretiyle statükodan yana olanlar Türkiye’nin siyasi
hinterlandını genişletmesi ve tarihiyle barışmasını hazmedememişlerdir.
Saddam’ın Kuveyt’i işgal ve ilhak etmesi ABD’nin Körfez Harekâtı’yla
Saddam’a karşı harekete geçmesine zemin hazırlamış, Saddam Kuveyt’ten
çıkarılırken Irak çekiç güç uygulamasıyla fiilen bölünmüştür. Soğuk Savaş
sonrasında ABD 11 Eylül saldırılarını yapanların Müslüman olmasını sürekli ön
plana çıkararak yeni hedefini İslam coğrafyası ve Müslümanlar olarak belirlemiştir.
ABD ikinci kez Irak’ın nükleer, biyolojik ve kimyasal kitle imha silahlarına
sahip olduğu gerekçesiyle müttefikleriyle birlikte Irak’a BM kararı olmadan
müdahale kararı almıştır. Türkiye AK Parti iktidarını hemen başında bölgede Sıcak
savaşı engellemek için bölgesel alanda ve ABD nezdinde girişimlerde bulunduysa da
savaşa engel olamamıştır. I.Körfez Savaşında olduğu gibi bu savaşta da
müttefiklerden en büyük zararı Türkiye görmüştür. 1 Mart tezkeresinin TBMM’de
teknik bir teferruatla reddedilmesi Türk- ABD ilişkilerinde yeni bir dönemin
başlangıcı oldu. ABD Türkiye’nin desteği olmadan Irak’a müdahale edebileceğini
gösterdi, Türkiye daha sonra TBMM’den ABD askerlerinin Türk topraklarını
kullanması ve Türk askerinin Irak’a gönderilmesine dair teskereyi geçirmişse de bu
kez ABD Türk askerinin Irak’a gönderilmesini reddetti. Musul Baskını, Süleymaniye
Baskını gibi olaylar Türk- ABD ilişkilerinin iyice gerilmesine yol açtı. ABD bu
savaşta gelişmiş silah teknolojilerini sergileme imkânı bulmuş, ABD’nin silah
ticaretinden elde ettiği gelirlerde patlama yaşanmıştır.
7