rıza tevfik bölükbaşı'nın din-ahlâk problemine yaklaşımı

197 Pages·2011·1.74 MB·Turkish

T.C
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
DİN FELSEFESİ BİLİM DALI

RIZA TEVFİK BÖLÜKBAŞI’NIN DİN-AHLÂK PROBLEMİNE
YAKLAŞIMI

Mahmut ÇALIŞKAN

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışman
Prof. Dr. Bayram DALKILIÇ

KONYA - 2011

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU

Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan Rıza Tevfik Bölükbaşı’nın Din – Ahlak İlişkisi
Problemine Yaklaşımı başlıklı bu çalışma 15/09/2011 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda
oybirliği ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.

Ünvanı, Adı Soyadı Danışman ve Üyeler İmza

Prof. Dr. Bayram DALKILIÇ Danışman

Prof. Dr. Mehmet AKGÜL Üye

Yrd. Doç. Dr. Lütfi CENGİZ Ü y e

Alaaddin Keykubat Kampüsü Selçuklu/ KONYA
Tel: [phone] Fax: [phone]
http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

BİLİMSEL ETİK SAYFASI
Adı Soyadı Mahmut ÇALIŞKAN
Numarası 084245021003
n Ana Bilim / Bilim Felsefe ve Din Bilimleri/Din Felsefesi
i
n
i Dalı
c
n
e Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
r
ğ
Ö
Tezin Adı RIZA TEVFİK BÖLÜKBAŞI’NIN DİN – AHLAK İLİŞKİSİ
PROBLEMİNE YAKLAŞIMI

Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve
akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik
kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak
hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara
uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.

Öğrencinin imzası
(İmza)

Alaaddin Keykubat Kampüsü Selçuklu/ KONYA
Tel: [phone] Fax: [phone]
http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/
ÖNSÖZ
Tarihsel süreçte, Nereden geliyoruz? Nereye gidiyoruz? Nasıl yaĢamalıyız?
soruları perspektifinde din ve ahlâk, insan için bir dünya görüĢü ve yaĢam biçimi
önermektedir. Bu çerçevede insanın hayatı anlamlandırma çabasına ve sorgulamasına
dinin ve ahlâkın verdiği cevaplar olumludur. Ġnsanın bu anlam arayıĢı serüveninde, din
ile ahlâk arasındaki iliĢki de anlamlandırılmıĢ ve sorgulanmıĢtır. Bu bağlamda genelde
felsefenin, özelde din felsefesinin en önemli problemlerinden birisi de; din ile ahlâk
arasındaki münasebeti anlamlandırma ve sorgulama çabası olmuĢtur. Her dönemde, bu
problem canlılığını korumuĢtur.
Din ve ahlâk, son dönem Osmanlı düĢünürlerinin üzerinde çokça durdukları
alanlardandır. Dönemin Ģartları paralelinde, din ile ahlâk arasındaki çeĢitli yaklaĢımlarla
kurulan iliĢki de müstakil bir problem olarak tartıĢılmıĢtır. Bu dönemin önemli
düĢünürlerinden ve din - ahlâk iliĢkisi problemini felsefî bir tartıĢma konusu edinen son
dönem Türk aydınlarından biri de Feylesof Rıza Tevfik BölükbaĢı‟dır.
MeĢrutiyet‟ten Cumhuriyet‟e devreden Türk felsefe birikimine önemli katkıları
olan Rıza Tevfik; metafizik, epistemoloji, estetik, teoloji, siyaset, sosyoloji, tıp ve
edebiyat alanlarında önemli çalıĢmalara imza atmıĢtır. Bu çalıĢmalarında o, din ve
ahlâkla ilgili önemli değerlendirmelerde bulunmuĢtur. Ayrıca Rıza Tevfik, din ile ahlâk
arasındaki iliĢki problemini farklı perspektiflerden çözümlemeye çalıĢmıĢtır. Onun din
ile ahlâk arasındaki iliĢkiye dair müstakil bir çalıĢması olmamasına rağmen, makaleleri
ve kitapları incelendiğinde bu iliĢkiye yer verdiği görülmüĢtür.
Rıza Tevfik, bir felsefe tarihçisidir. Felsefe tarihçisi olmasının yanında, onun bir
din felsefesinden bahsedilebilir mi? Rıza Tevfik, dini, ahlâkı ve bu iki alan arasındaki
iliĢkiyi nasıl değerlendirmiĢtir? Bu tartıĢmalar paralelinde; onun “din - ahlâk iliĢkisi
problemi” ile ilgili görüĢleri tespit edilmeye çalıĢılmıĢtır.
Bu bağlamda “Rıza Tevfik Bölükbaşı’nın Din - Ahlâk İlişkisi Problemine
Yaklaşımı” isimli çalıĢmamızın Giriş’inde; Rıza Tevfik‟in hayatını, eserlerini ve
felsefesini, din – ahlak iliĢkisi probleminin ele alınıĢını ve din – ahlak iliĢkisi
bağlamında ahlak teorilerini; Birinci Bölüm’ünde Rıza Tevfik‟in din ve ahlâk anlayıĢı
ile birlikte din ve ahlâk felsefesinin bazı önemli kavram ve problemleri ele alıĢını; İkinci
I
Bölüm’ünde araĢtırma konumuzun özüne yönelik değerlendirmeler çerçevesinde
feylesofun din - ahlâk iliĢkisi problemine yaklaĢımını; Üçüncü Bölüm’ünde de din –
ahlâk iliĢkisi problemi çerçevesinde tartıĢılması mümkün bazı konuları, feylesofun o
meselelere dair görüĢleri paralelinde inceledik.
Bu çalıĢma farklı açılardan önem taĢımaktadır. Bu araĢtırma, baĢta Türkiye‟de
çağdaĢ felsefe geleneğinin nasıl oluĢtuğunun araĢtırılması, felsefenin kurumsal anlamda
eğitim – öğretim faaliyetleri arasına nasıl dâhil edildiği, Osmanlı aydınları arasında
önemli bir tartıĢma olan devletin bekası ve halkın refahı için neyin ya da nelerin lazım
olduğu tartıĢmalarının nasıl incelendiği ve bu dönemde din ile ahlâkın felsefî anlamda
nasıl ele alındığının yanında; bu iki alan arasında nasıl bir iliĢkinin olduğunun
araĢtırılmasına yönelik bir çalıĢmadır. Bu nedenle son devir aydın ve araĢtırmacıları
arasında muhalif bir düĢünür olarak Rıza Tevfik‟in din ile ahlâk hakkındaki görüĢlerinin
tespit ve analiz edilerek; din – ahlâk iliĢkisi probleminin bütüncül olarak ortaya
konulması, önemli bir aktivite olarak değerlendirilmiĢtir. Ayrıca çalıĢmamızın
Türkiye’de Din Felsefesi çalıĢmalarına da küçük bir katkı olacağı kanaatindeyiz.
ÇalıĢma konusu ve baĢlığının belirlenmesi baĢta olmak üzere araĢtırmamızın her
safhasında bana destek olan ve çalıĢmalarımıza her türlü katkıyı yapan danıĢman hocam
Sayın Prof. Dr. Bayram DALKILIÇ Beyefendi‟ye, bu çalıĢma ve araĢtırma sürecinde
kaynaklara ulaĢmak için rehberliğini esirgemeyen Sayın Prof. Dr. Abdullah UÇMAN
Beyefendi‟ye, ve kıymetli eĢim Fatma ÇALIġKAN‟a saygı ve teĢekkürlerimi sunmayı
bir borç biliyorum.
ÇalıĢmak benim erdemimdir.
Mahmut ÇALIġKAN
Ġstanbul – 2011

II
KISALTMALAR

bk.: Bakınız
Bs. : Basım
C. : Cilt
çev.: Çeviren
DĠA: Diyanet Ġslam Ansiklopedisi
FD: Felsefe Dersleri
haz.: Hazırlayan
MF: Abdülhak Hamid ve Mülahazat-ı Felsefîyesi
MKF: Mufassal Kamus-ı Felsefe
MÖ: Milattan Önce
MS: Milattan Sonra
nr: Numara
ö: Ölümü
ÖH: Ömer Hayyam ve Rubaileri
ös: Özel Sayı
s. : Sayfa
S. : Sayı
Sdl.: SadeleĢtiren
SÖ: Serab-ı Ömrüm
ss. : Sayfa Sayısı
t.y.: Tarih Yok.
TF: Tevfik Fikret: Hayatı-Sanatı-ġahsiyeti
vd. : Ve Diğerleri
y. : Yer
y.y.: Yayın Yeri Yok.
II I
ÖZET
Din ve ahlak, beĢerî hayata anlam ve değer katan iki alandır. Bu alanlar arasında;
farklı açılardan incelenmesi mümkün felsefi, sosyolojik, tarihi, psikolojik, siyasi vs. bir
münasebetin olduğu veya felsefî gerekçelerle bir iliĢki problemi oluĢturma çabalarının
görüldüğü düĢünce ve kültür tarihinde malum bir konudur. Bu çalıĢmamızda din ve
ahlak alanlarına bağlı olarak din – ahlak iliĢkisi problemi ve bu problem çerçevesinde
tartıĢılması mümkün bazı felsefi problemler, II. MeĢrutiyet feylesofu Rıza Tevfik
BölükbaĢı‟nın din ve ahlak ile ilgili görüĢlerine odaklanılarak incelenmiĢtir.
Rıza Tevfik Bölükbaşı’nın Din – Ahlak İlişkisi Problemine Yaklaşımı isimli
çalıĢmamızda din ve ahlak, aralarındaki “iliĢki” problemi bağlamında
değerlendirilmiĢtir. AraĢtırma konumuz, Rıza Tevfik‟in agnostik sayılabilecek
tekâmülcü felsefi düĢüncesi paralelinde ve din felsefesinin bazı konusal problemleri
kapsamında genel olarak din, dinin önemi, Allah‟ın varlığı ve sıfatları; ahlak, ahlak
felsefesi, ahlakın gerekliliği, din ve ahlak felsefesi açısından bazı konu ve kavramlar;
din ile ahlak arasındaki iliĢki sorunu, bu sorunun farklı versiyonlarının farklı açılardan
tartıĢılması ve din – ahlak iliĢkisi problemi ekseninde bazı felsefi meselelerin
tartıĢılması gibi baĢlıklar çerçevesinde iĢlenmiĢtir.

Anahtar Kelimeler: Rıza Tevfik BölükbaĢı, Felsefe, Din, Ahlak, Din – Ahlak ĠliĢkisi,
Din Felsefesi.
IV
SUMMARY
Religion and ethics constitute two powerful sources of meaning and value in human life.
In the history of thought and culture we plainly see that some philosophical,
sociological, historical, psychological and political correlations are considered to exist
between these two sources or at least it is supposed to represent deep relational issue. In
this dissertation we focus on Riza Tevfik Bolukbasi‟s, the philosopher of II.
Consitutional Monarchy Period (II. MeĢrutiyet), views and ideas on religion and ethics
in the context of their mutual relation issue.
Riza Tevfik Bolukbasi’s Approach to the Relation Between Religion and Ethics entitled
dissertation is considered to investigate philosopher‟s thoughts about religiona and
ethics based on their mutual relation. Our main research objectives in this paper were
religion, its importance and influence, existance and attributes of God, morality,
philosophy of ethics, necessity of ethics, some special topics and concepts in the light of
philosophy of religion and ethics, problem of relation betwen religion and ethics etc.
along with Riza Tevfik‟s philosophical thought which can be seen as an agnostic and
evolutionary.

Keywords: Riza Tevfik Bolukbasi, Philosophy, Religion, Ethics, Religion Ethics
Relation, Philosophy of Religion.
V
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖNSÖZ ........................................................................................................................... I
KISALTMALAR .......................................................................................................... III
ÖZET ............................................................................................................................ IV
SUMMARY................................................................................................................... V
ĠÇĠNDEKĠLER ............................................................................................................. VI
GĠRĠġ ............................................................................................................................. 1
I.1. RIZA TEVFİK BÖLÜKBAŞI’NIN HAYATI VE FELSEFESİ ................................................. 1
I.1.1. Hayatı ............................................................................................................. 2
I.1.2. Eserleri .................................................................................................................. 6
I.1.3. Felsefesi .............................................................................................................. 11
I.1.3.1. Feylesofluğu ve Felsefe Anlayışı ...................................................................... 12
I.1.3.2. Felsefe - Bilgi ĠliĢkisine YaklaĢımı ........................................................... 19
I.1.3.3. Sübjektivizm Felsefesi .............................................................................. 23
I.2. DİN - AHLÂK İLİŞKİSİ PROBLEMİNİN ELE ALINIŞI .................................................... 27
I.2.1. Zorunluluk .................................................................................................... 32
I.2.2. ĠliĢkisizlik ..................................................................................................... 33
I.2.3. Yararlılık ...................................................................................................... 33
I.2.4. Zararlılık ....................................................................................................... 35
I.3. DİN – AHLÂK İLİŞKİSİ PROBLEMİ BAĞLAMINDA ETİK TEORİLER ............................ 36
I.3.1. Dini Ahlâk Teorileri ..................................................................................... 37
I.3.1.1. Ġslam Ahlâkı .............................................................................................. 42
I.3.2. DindıĢı Temellere Dayanan Ahlâk Teorileri ................................................ 46
BĠRĠNCĠ BÖLÜM ....................................................................................................... 52
RIZA TEVFĠK BÖLÜKBAġI ‟NIN DĠN VE AHLÂK ANLAYIġI .......................... 52
1.1. DİN ANLAYIŞI ................................................................................................... 52
1.1.1. Dinin Kaynağı, Mahiyeti ve Önemi ......................................................... 53
1.1.2. Allah Ġnancı Ve Allah‟ın Varlığının Delilleri ........................................... 58
V I