Table Of Content2019
Ñawinchanapaq
munay qillqasqakuna
Chanka qichwa simi
Flor Pablo Medina
Ministra de Educación del Perú
Guido Alfredo Rospigliosi Galindo
Viceministro de Gestión Institucional
Ana Patricia Andrade Pacora
Viceministra de Gestión Pedagógica
José Carlos Chávez Cuentas
Secretario de Planificación Estratégica
Humberto Hildebrando Pérez León Ibañez
Jefe de la Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizajes
“Ñawinchanapaq munay qillqasqakuna 2019”
Responsables de la elaboración de este material
Tania Pacheco Valenzuela
Coordinadora del Equipo de Evaluación de la UMC
Jorge Martín Talancha De La Cruz
Subcoordinador del Equipo de Evaluación de IE EIB de la UMC
Equipo de Especialistas de la UMC de evaluación de IE EIB
Jainor Saavedra Salas (Especialista Quechua)
Hermenegildo Espejo Apikai (Especialista Awajún)
Wilder Rodríguez Gonzales (Especialista Shipibo-Konibo)
Edgar Sanga Calamullo (Especialista Aimara)
Luz Marina Huanca Sivana (Especialista en castellano como segunda lengua)
Pamela Jiménez Lizama (Especialista en castellano como segunda lengua)
Revisión lingüística quechua chanka
Áurea Condori Janampa
Autores y/o recopiladores de textos ganadores del “I Concurso de textos para Mis lecturas favoritas”
Ethel Zubia Aguilar (“Los hijos de Sol”)
Rómulo Quispe Soto (“El origen de un hermoso pueblo”)
Participaron en la revisión de este material
Adolfo Zárate, Yoni Arámbulo, Patricia Soto, Carmen Carpio, Jannet Salinas, Vilma Murga, Fiorella López y Fernando Guerra
Corrección de estilo en versión castellana
Valeria Cáceres Bravo, Edwin Johel Angulo Quiroz
Ilustraciones
Patricia Nishimata Oishi
Diagramación
Alejandra Palacios Pérez
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: N°
Tiraje:
De esta edición:
© Ministerio de Educación
Calle del Comercio N° 193, San Borja. Lima 41, Perú. Teléfono: 615-5800
www.minedu.gob.pe
[email protected]
Impreso por:
Se permite la copia o la transmisión de partes o de toda esta obra sin requerir permiso previo; basta con citar la fuente.
Impreso en el Perú.
Ancha kuyasqay wawa:
Kaymi “Ñawinchanapaq munay qillasqakuna 2019” sutiyuq maytu
kachkan.
Kay maytupim tarinki willakuykunata, historieta nisqata, huk
qillqasqakunata ima. Chayninam hampatuwan tupay allinchus icha
manachus chaymanta qillqasqa kachkan. Usqullu misimantapas
munay willakuy kachkallantaq. Wakin simikuna mana chinkananpaq
imatachus rurachkanku, chaymantapas noticia nisqa kachkallantaq.
Hinallataqmi, qayna wata “Ñawinchanapaq Munaq Qillqasqakuna
Ñawpaq Atipanakuy” karqa. Chay atipanakuypaqmi achka
hamawtakuna qillqasqakunata apachimurqaku. Chaykunamanta
llalliq qillqasqakunata akllaspam kay maytuman churallanikutaq.
Chaymantapas, sapakama qillqasqam ruranakunayuq kachkan.
Chay ruranakunataqa yachay wasipi hamawtaykiwan kuska
llamkanki. Wakintaqa, mama taytaykiwan yanapachikuspa,
wasiykipi llamkallankitaq. Chaykunawanmi tukuy qillqasqakuna
hamutaytaqa astawanña atinki.
Chaykunatam tukuy sunquykuwan qampaq ruraniku. Ichapas
munayniykipaqhina kanman.
Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizes (UMC)
Hampatumantam wawakuna
rimachkanku. Chayta
ñawinchasunchik.
Llaqtanchikkunapi hampatupa
willakuyninkuna
Ñuqapa sutiymi Phaqsi. Aymara
Ñuqan Suraru kani. Asháninka llaqtaykupiqa, paray
runapaqqa, chakra yapuy pachapi uqi
pachapi mayu patakunapi hampatu kar karyaptinqa, mayu
llimpiyuq hatun hampatuta rikunku
pisiyanantam willakuchkan. Chaymi runaqa challwaq rinku.
chayqa, allin wata kanqa. Uchuy qillu
Ichaqa, chakiriy pachakunapi sachapa sunqunmanta kar
hampatutachus rikunku chayñataq,
karyan chayñataq parata mañakun. Hinallataq, armakuy
chaki wata kanqa.
pachapi, chumpi hampatuta rikuyku chayqa, ña uywakuna
Tutapichus, kallpawan hampatu
chakumuy pachaña.
kar karyan chayqa, paramunanta
willakun. Ñuqaykupaqqa hatun
hampatu rikuyqa qullqim. Wasi
Ñuqapa sutiymi Shekut, waqtankunapichus chayqa, uywachus
Awajún llaqtamantam kani. icha mikuychus allin qullqiman
Ñuqaykupaqqa, hampatu qatukunqa.
kallpawan kar kar nin
chayqa, parananpaqmi.
Hinallataq, wasi ukupi
hatun hampatuta
rikuspaqa, pichá wañunqa,
nispañataq niniku.
Chaynataqa kar karyan,
mayqin millay runachus
layqachiwaptinkum.
Ichaqa, uchuy
hampatuchatachus rikunku
chayqa, manam imapas
kanqachu, ninikuñataq.
Ñuqan Sayri kani, Qusqu llaqtamanta.
Ñuqaykupaqqa, hampatuqa qullqin.
Hatun qillu hampatu wasi ukuman
Ñuqapa sutiyñataqmi Soy Sani. Shipibo llaqtamanta.
yaykurqun chayqa, wasiyuqmi achka
Ñuqaykupaqqa, uchuy hampatucha kar karyaptinqa,
qullqita chaskinqa.
parananpaqmi. Hatun hampatu kar karyan chayñataq, anchata
Hinallataq, chakrapi hatun hampatuwan
paraspa lluqllaraq kanqa, niniku.
tupaspaqa, kunan wata chakra
Hinallataq, warmi warmachachus qillu qasquyuq hampatuwan
allinta rurunqa. Ichaqa, uchuy qumir
tinkuptinqa, allin away yachaqmi kanqa. Chayraykum, mama
hampatuchawan tupanku chayqa,
taytan piripiri yurapa yakuchanwan ñawinman sutuykachinku,
parañataq mana kanqachu. Chayraykum
hampatuwantaq makinta qaqunku. Chaymantataq, warmaqa
mikuykunapas mana allintachu rurunqa.
iskay simana hina pisichallata mikun.
Chaymantapas, hampatu unayta kar
karyaykuptinqa, allinta chay watapi
paranqa.
4
Ruranakuna
1 Qillqasqamanhina, kay tawa kuchuta huntay. Manachus ima yuyaytapas wakin huntanapaq
tarispaqa, chusaqllata saqinki.
Hampatu kar karyaspa, ¿imatataq willakun? Hampatupa sayaynin, ¿imatataq willakun?
Aymara
Shipibo
Qichwa
Awajún
Asháninka
2 Kunanqa, tawa kuchupi huntasqayki yuyaykunawan yanapachikuspa, kay tapukuykunata
kutichiy:
a Hampatu kar kar niptin, aymara warmapa ch Hampatup hatun kasqanmanta rimaspa,
nisqan awajun warmapa nisqanwan, ¿imapitaq Qusqu warmapa nisqan, shipibo warma
rikchakunku? nisqanwan, ¿imapitaq huqniraq kanku?
3 Willkapa rimasqanta ñawinchay.
Qillqasqamanhina, ¿ima nispataq Suraru
Willkata kutichinman?
Huk punchaw, paray
pachapi, mayuta yaku
aysamuq riptiy, achka
hampatukuna kar
karyaykuptin anchata
mancharikuni.
Willka Suraru
Asháninka wawa
4
¿Imakunatawanmi aylluykipi hampatu willakun? Mama taytaykitapas kuraq runakunatapas
tapurikuy. Chaytataq, huk rapipi qillqaspa yachay wasipi masichaykikunawan ñawinchaychik.
5
Asnumanta Atuqmantawan
Huk kutinsi, uwihan chinkaptin, tayta Panchuqa warminpuwan Chay tutaqa, Mariyanu sutiyuq asnuqa, llakisqas uwiha
llakisqa kasqaku. kancha punkupi kayhinata rimapakusqa:
Sapa tutanmi uwihanchik Arí, mamáy Antuka. Atuqta Ñuqaqa imaymanata qipispa llumpayta llamkani. Ichaqa,
chinkachkan. Chay millay atuqta manchachinanpaq, uwiha uywaqniykuna mana allintachu qawariwanku. Aswanmi
hapirqusunpuni. kancha punkupi asnunchikta yarqaypi uywawanku.
watasunchik.
Chawpi tutataqa, huk atuqsi kancha Atuq astawan rimapayaptinsi asnupas Atuqqa Mariyanu llakisqasqa kasqanta
punkupi rikurirqusqa… rimayta qallaykusqa. rikuspas kayta nisqa:
Allinllachu, masiy Mariyanu, Wakapa allinta mikunanpaq llumpayta Wawqiy Mariyanu, ñuqa
¿sapallaykichu rimakuchkanki? llamkanki. Qamtaq tullullaña yanapasqayki. Tutantin
kachkanki. lliwa mikukunaykipaq
paskarqusqayki.
Anchata waqaychayki wawqiy.
Arí, wawqiy. Uywaqniykunaqa Munaspaqa huk uwihachata apakuy,
Ichaqa, asnuqa manas rimayta munanchu. manachusmi ñuqata kuyawankuchu. ichaqa ama uqi kaqtaqa apankichu..
Ichaqa, atuqqa asnupa nisqantas mana uyarisqachu. Achikyaytaqa, mama Antukas uwiha kanchata yaykusqa…
Ha, ha, ha. Uqi
…¡Manam uqi uwihapas
uwihachata
asnupas kankuchu!
apakusaq. Wiracham
kachkasqa.
Tayta Panchuqa pampapi mikuchkaptas asnunta tarimusqa. Mariyanuqa, punchawnintinsi pastuta qipiykun.
Yaw Mariyanu, kaypimá
sumaqta mikuspa
kachkasqanki. ¿Maymi waska? Wasaymi
Chay huchaykimantam nanaykuwachkan.
aswanta llamkanki. Atuqpa huchanpi
usuykuchkani.
6
Ichaqa, yapamantas atuqqa asnuta Atuqqa, yuraq uwihatapunis waskantinta
Chay tutaqa, atuqsi rikuriqullantaq…
yukaykullantaq. aparqullasqataq. Llakisqas uywaqninkuqa
Allinllachu, wawqiy Mariyanu. ¿Kunan Ama piñakuychu, wawqiy Mariyanu. rimanku.
tutatapas yanapanakullasuntaqmi, aw? Kunanqa aswan karuta mikuq Chay uwihaqa Waskanchikpas
rinki. Chaynapiqa uywaqniyki mana rantikunanchikmi mana kapunchu.
tarisunkichu. karqa. Mana qullqiyuq
rikuyukunchik.
Manam llullakuyniykiman Allinmi. Ichaqa,
urmaykusaqñachu. Huchaykipi waskatapas yuraq uwihatapas
llumpayta llamkachiwanku. amapuni apankichu.
Mariyanutaqa maskaspas tarillasqakutaq. Paytaqsi
Chaysi, asnuqa nisqa: ama llakikuychikchu ñuqa waskata
uywaqninkuna llakipi kasqankuta rikuspa, llapanta willapusqa.
atuqtawan apamusaq, nispa.
Huchaykunata pampachaykuwaychik, ama
hina kaspa. Chay atuqmi yukaykuwan. Mikuq
rinaypaq paskawaspam, uwihata
waskatawan apaq karqa.
¿Ima ninkin,
¿Imaynatam
yaw asnu?
chayta ruranki?
Kinuwa yanusqawan llusirquwaychik.
Hina llusisqa machaynin punkunta rispa
ankallasaq. Atuqqa wañusqa kasqayta hamutanqa.
Atuqqa uñankunapuwan Mariyanuta kumparayasaqta tarisqaku… Atuqkuna wiqawninkuman waskawan watakuspa chutananku
kachkaptiñas, qunqaymanta sayarirqusqa, asnuqa aysamusqa.
¡Atatallaw! Mariyanu ¡Uruña atichkasqa!
wañupusqa. Ichaqa Waskawan watakuspanchik ¡Ay…! Umachayta.
achka aychanchik kanqa. llapanchik chutasunchik.
Wasiman apakusunchik.
¡¡Ay... Ay!!
¡Qasiy, Mariyanu!
wasachayta.
Arí. Ichaqa nisyu Amaña kayta
llasaqcha kachkan. rurawaykuchu.
Chay punchawmantas atuqqa Mariyanuta mana yukasqañachu, uwihatapas mana apasqañachu.
Asnunchikta mana allin
uywasqanchikmi ñuqanchikpapas
huchanchik. Kunanmantaqa
allinta mikuchisunchik.
¡Hihaw! kunanqa
allinta kawsakusaq.
Mariyanu, atuqta
wanachisqaykimanta,
anchata añaychayki.
Kunankamapas asnuqa llamkallachkansi, ichaqa allinta mikuspa samakuspa.
7
Ruranakuna
1 Kay tapukuykunata kutichiy:
a ¿Imaraykutaq Mariyanu asnu uywaqninku mana kuyasqanta musyarqa?
ch ¿Imapaqtaq tayta Panchu mama Antukawan uwiha kancha punkupi asnuta watasqaku?
h Ñawpaq kutillaraq tupaspa, ¿imaynatam atuq Mariyanuta yukarqa?
2 Kay qillqasqapi imakunachus kasqa, chaymanhina urapi rimaykunata ñiqichay.
1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
Atuqqa uwiha kanchaman yaykunanpaq Mariyanuta yukasqa.
Machayninkuman aysanankupaq atuqkunaqa Mariyanuta waskawan watasqaku.
Uwiha kancha punkupi uywaqninku asnuta watasqaku.
Mariyanuqa atuqwan imaymana rurasqankuta willakapusqa.
Panchu Antukawan aswan achka pastuta Mariyanuta qipiykachisqaku.
Mariyanu atuqkunata aysasqa, waskatapas apapusqa.
8
3 Imaynachus kasqankumanhina, urapi simikunapa qayllanpi “atuq” icha “asnu” sutita
qillqay.
Yuyaysapa Llamkaysapa
Kuyakuq Micha
Yanapakuq Kallpasapa
Yukakuq Llulla
4 Kimsa warmakunam atuqmanta Mariyanumantawan kayhinata rimasqaku:
Mariyanupa Chay Mariyanupa Ñuqapaqñataq,
atuqchakunata atuqkunata atuqpas
aysaykachasqanmi wanachisqanmi asnupas
ñuqapaqqa mana ñuqapaqqa millaypuni
allinchu. allinpuni. kasqaku.
Luwisa Antuku Amaliya
¿Mayqin warmapa rimasqantam allinmi ninki? Imaraykuchus allin kasqanta
urapi qillqay.
9
¿Imaynatataq uru wañuchiq hampita rurasunman?
Chakranchikpiqa, kanmi tarpukusqanchikkuna mikuq urukuna. Chay urukunapaq hampi
rurayta yachasunchik. Pachamamanchikta mana unquchiqmi chay hampiqa kanan.
¿Imakunataq kanan? • Iskay hatun siwulla • Kuchuna
• Chunka hayaq uchu • Iskay anqara
• Iskay uma ahus • Latapapas plastikupas
• Huk huchuy jabón nisqa • Maray utaq kutana
• Iskay winku yaku • Suysuna
¿Imakunatataq rurasunchik?
1 2 3
Uchuta, ahusta, siwullatawan Kunanqa, llapan chamchasqata Latapawanpas plástico
kuchunawan ñuturqusun, huknin anqaraman hichaykusun. nisqawanpas anqarata
chaymantataq, sapakamallata Hawanmantaq, yakuta talliykuspa, kirpasun. Hinataqa kirpana,
maraypi chamcharqusun. allinta chaqrukunankama qaywisun. wasi mana asnananpaq.
df
p
S.
DA 4 5 6
CI
TI
C
E
S
N
co/I Llapan chaqrusqanchikta
mi
o huk tuta puñuchisun.
n
o Paqaristinpaqqa,
c
e
_ qachakunam sikinman
o
oll tiyaykunqa.
arr
es Kunanqa, suysunawanñataq Mana qachayuq yakumantaq
d
o_ chay chaqruta huk kaq jabón nisqata churasun.
s/libr anqaraman suysurqusun. Chaymantataq, jabón nisqapa
a Hinapim qachankuna qipanqa. chullunankama qaywisun. Jabón
d
a
ort nisqataqa churana, yurakunapa
s/p llaqinman hampi ratananpaqmi.
e
g
a
m
ni/i ¿Imaynatataq tarpusqaman hampita churana? ¿Imanantaq uruta chay hampi?
g.
or Chay hampi rurasqanchikpa kuskanninta, Uchuqa llumpaytam hayan.
e.
d 20 winku yakuwan chaqrurqusun. Chaytataq Aswanraq chay uchuta, ahuswan,
a
p
w.i tarpusqanchik yurapa llaqinman challaykusun. siwullawan ima chaqruqtinchikqa
w Pichqa punchaw qipatachus uru kankaraq chayqa, sinchitapuni hayan. Chaykunawan
w
p:// yapamanta challarqullasuntaq. Manam sapa hampi rurasqanchikta uru
htt punchawchu challana. Sapa punchaw challasqaqa mikuptinqa hayaykunmi. Chayhinata
e: yurakunañataqmi chakirqunman. Chisinkuyta hayaptinmi, uruqa llaqi mikuyta
d
o challaptinchikqa aswan allinmi kanqa. mana munanñachu.
d
a
pt
a
Ad ! Ama ukuykimanpas ñawiykimanpas kay hampiwanqa tupachinkichu, anchatam kararachikun.
10
