Table Of ContentİSLAM ALEMİ
» « arih , c o ğ r a f y a , e t n o g r a f y a
VE BIYOGRAFYA LÜGATİ
MİLLf EĞtTlM BAKANLIĞININ KARARI ÜZERİNE
İstanbul üniversitesi edebiyat fakültesinde
KURULAN BlR HEYET TARAFINDAN
LEYDEN TAB'I ESAS TUTULARAK
TELİF, TÂDİL, İKMÂL ve TERCÜME SÛRETİ İLE
NEŞREDİLMİŞTİR
^ krM y
M ® '' 5 . C İ L T 1. K I S I M
pSuöSfeaSMı»,. »faM«$' .i '.,.
n p “r
ftjfcvv
DEVLET KİTAPLARI
'.■Jifeîtv*". ■' •’••*
k.VıV
MİLLÎ EĞİTİM BASIMEVİ
İSTANBUL
H
HA1. [ Bk. HÂ.] kat'î netice vermiş değildir. Buna dâir muhte
HA1. [Bk. HÂ.] lif fikirlerin münakaşası için bk. E. Mattsson,
HA’. [ Bk. HÂ.] Etudes phonologiçues sur le dialecte arabe
HÂ. HA’, arap alfabesinin 26. bar- vulgaîre de Beyroufh (Upsala, 1910), s. 41
fi olup, ebced hesabında 5 rakamına de v.dd. — Arabistan'ın cenubunda bu ses ha se
lâlet eder. Lâtin alfabesinin h harfine muâ sine yaklaşır. Keza farslar ile türkler de, arap-
dildir. Bu harf bütün arap lehçelerinde. ilk hali çadan alınmış kelimelerde, h 'ları ekseriyetle h
le kalmıştır, yalnız maltızcada değişerek, hamza gibi telâffuz ederler. Muhtelif Afrika adlarında,
eya h olmuştur. Müenneslîk eki olarak, keli- msl. Hausa kabilesinin isminin imlâsında görü
nenin sonuna eklendiği (ha al-ta’ni$) ve i len ha harfi, sâdece bir yazış şekli itiyadından-
elâffuz edildiği zaman, ta harfinin iki üst dır ; yoksa telâffuz bakımından, bunlar h 'den
oktasını alır. Hakikatte bu yazış şekli müen- başka bir şey değildir. ( H. BaUER.)
;slik eki olan -af 'in durak hâlinde-ah telâffuz HA. HA3 ', arap alfabesinin 7. har
ileceğini belirtmek maksadına matuftur; cüm- fi olup, ebced hesabında 600 rakamına delâ
inde vasıl hâllerinde ise, -at telâffuzu, ( ibrâ- let eder. Arap alfabesine mahsus harflerdendir
de olduğu gibi, bakî kalmıştır. Bununla (ha 'dan bir nokta ile ayrılır). Arâmî ve İb
dber, duraklarda -at ’ten -ak 'e geçiş, arap ranî yazılarında ha 'dan farkı yoktur. Habeş-
anının hâkim olduğu bütün ülkelerde, aynı çede havi 'tan tefrik edilmek için, harm 'm
-manda vâkî olmamıştır. Telâffuzun yazılış kendine mahsus bir şekli vardır. Bununla bera
.îkli üzerine kat'î bir te'sîr icra etmiş olduğu ber, yazmalarda bu iki harf sık-sık biri diğe
^agrib memleketlerinde bu keyfiyet şark mem- rinin yerine geçmektedir ve yeni habeş lehçe-'
ketlerinde olduğundan daha erken vâki olmuş- lerinde boğaz seslerinin telâffuz farkları pek
■ :r ( bk. Nöldeke, Beiir. zar sem. Sprachwis- hafiftir ve hattâ hiç yoktur. Minâ-î ve sâbi’î
ıschaft,s. 10); bunun içindir ki, farslar arap dillerinde ha harfi, ha 'dan pek hafif ayrılık
elimelerinin bir kısmını-at telâffuzu ile almışlar- gösteren bir işaretle tefrik edilir. Asûrî yazı
-r. Asıl arap lisanında ise, bu h harfinin, sonra- sında ha 'ya tekabül eden ses umumiyetle bo
rı bütün lehçelerde zail olduğu için, İmlâda ğaz seslerinden ayrı gösterilir.
levcûdiyeti artık sâdece tarihî bîr değeri hâizdir. Bibliyografya: Sâmî dillerin mu
HA. HA’, arap alfabesinin 6, harfi kayeseli gramerleri (Wright, Zimmern, Bro-
> 1 u p , ebced hesabında 8 rakamına delâlet ckelmann, Cohen v.b.); A. Schaade, Siba-
eder. Sâmî lisanlara hâs olan derinden bîr gırt waihi*s Lautlehre (Leiden, 1911), s. 19, not 48.
lak sesi ile, hemen-hemen ‘ayn [ b. bk,] harfinin HABAR. [ Bk. haber.]
sadâsız telâffuzuna yakın bir tarzda telâffuz HABAT [ Bk. habat.]
edilir ; zâten 'ayn harfinin sadalılığını kaybettiği HABAT. AL-HABAT, cenubî Arabistan'da,
lehçelerde bu harf ha 'ya inkılâp etmiştir. Msl. mübarek makamlara verilen İsim
mısır lehçelerinde, benzeşme sebebi ile ( arha'i- dir; bir velînin siyâneti altında bulunan ve
aşar yerine arbahtâşer gibi), maltızcada ke ekseriya o velînin kabrini ihtiva eden böyle
lime sonlarında dâima böyle olmaktadır (»göz yerler bir sığmak teşkil eder. Bu mübârek ma
yaşları" demek olan dumü yerine dumüh gibi). kamlara sığınanlara dokunulmaz ve onlar Öl
Bu sesin mâhiyeti hakkında yapılmış olan araş dürülmez. Habat a fiili cenûbî Arabistan lehçe
tırmalar, buna yakın olan ‘ayn sesinin mâhiyeti sinde »durdurmak" v.e »tutmak" mânalarına
hakkında yapılmış olan araştırmalardan daha gelir. Cenûbî Arabistan ’ın en mühim habat ı
4. ...y habeş-eyaeeti:
cııdu on bin nefere bâlig oldu, özdemir Pa pek ehemmiyetsiz hâdiseler île bâzı paşaların
şa Süveyş 'ten gemiler ile Savakin e geçerek, isimlerinden başka bir şey bilinmemektedir; msl.
ilkin orayı ele geçirip, bir kaymakamın idare 1600 yılına doğru Hudaverdi, 16,00 ’ün ilk ya
sine tevdi ettikten sonra, karadan harekete de rısında Aydın, 1650 'de İbrahim, 1655'e doğru
vam ile -sahilleri, Muşavva' şehrine kadar boy- Mustafa ve 1673'te Fortacı Ahmed Paşa'Iar.
dan-boya fethetmiştir. Habeşistan 'in Kızılde- Hudaverdi Paşa 'nın yukarıda Habeşistan mad-,
niz sahilinde iskelesi olan Muşavva' ’ı özdemir desinde 1589'da Arkibı civarında Sarşa Den-
Paşa, bundan sonraki fütuhatı için, bir üs hâ gel tarafından mağlûp edildiği ve muharebe
line getirmiş ve oradan hareketle evvelâ de vefat ettiği bildirilen Kadavert olması ih
( Debaroa ) beldesini almış, sonra »habeşin ma- timâli varsa da, Siciîl-i osmânî 'de »orada olup,
karr-ı hükümeti olan (Bundİye?) şehri habeş beylerbeyisi ve^ 998 ( 1589/1590) 'de Re
üzerine varıp, şehr-i mezkûru dahi kâffe-i mül van .beylerbeyisi ve 1003 'te Kars, 1005 'te Bos
hakat ve inhası ile zapt ve teshir edip, mahal-i na beylerbeyisi olup, 1006 ( 1597/1598 )'da azl
mezkûrda hukûmet-i osmaniyeyi teşkil eyledi" edilmiş ve bâdehû fevt olmuş" diye tavsif
( al-Hacc Ahmed Râşid, miralay âzâ-i meclis-i edilen Hudaverdi Paşa'nın 1589/1590'da Revan
hassa, Târih-i Yaman va Şana, İstanbul, 1291, beylerbeyiliğinde bulunmuş olması zihne te
I, 287—291). Aynı müellif »özdemir Paşa'nın reddüt vermektedir. Muharebede ölmek gibi
Habeş'te feth île taht-ı hukûmet-i seniyyeye al mühim bir hâdisenin Sicill-î osmanî’de ihmâl
dığı bi ladin vüs'at ve mıkdan ancak (kendisi edilmiş olması da mümkün „ görülmemektedir.
nin yanında bulunan) askerin muhafaza edebi Bu hâle göre, ya Kadâvert 'in başka bir kimse
leceği kadar mahalden ibaret" olduğunu kayd olması, yahut iki menbadaki tarihlerden birin
ettikten sonra „imdad gönderilmek lâzım gel de hatâ edilmiş bulunması akla gelmektedir.
se idi, Habeşistan '1 butün-bütün kabza-i teshire" Her hâlde XVIII. asırdan itibaren, bir taraftan
almak mümkün olacaktı mutâleasım serdetmek- dahilî gaileler, diğer taraftan Avrupa'daki
tedir. „Makarr-ı hükümet ittihaz eylediği Bun topraklar üzerinde devamlı harpler yüzünden,.
dİye şehrinde cami ve mescidler bina" eylemiş Osmanlı imparatorluk idaresi Habeş eyâletini
olan Özdemir Paşa 967 ( 1559/1560 ) 'de bu şe hemen-hemen tamâmiyle kendi hâline bırakmış,
hirde vefat ederek, yine orada defnedilmişse de, zâten Kızıldemzin obur yakasında İktisadî kıy
yerine serdar tâyin edilmiş olan oğlu Osman meti pek az bir sâhilde kararsız bir vaziyette
Paşa babasının nâşını Muşavva' 'da inşa ettir bulunan bu yerler ile pek alâkalanmamış gö
diği bir türbeye nakletmiştİr (Kutb al-Din al- rünmektedir. Bununla beraber, XIX. asır baş
Makkİ 'ye giire, Özdemir Paşa 969 = 1561/1562 larına (yâni o havalinin mümtaz Mısır vilâye
'de ölmüştür). Özdemir-oğlu Osman Paşa hak tine bağlanmasına) kadar Yemen ve Habeş
kında, bir çok kaynaklardan istifâde ederek, eyâletleri isimlerine, dâima birlikte olarak, bâzı
dikkate şâyân bir seri makale neşretmiş olan resmî vesikalarda rastgelinmektedir.
Abdurrahman Şeref Bey ( TOEM, nr. 21—25), Habeş eyâleti hakkında osmanlı te'lifâtı için
Osman Paşa "nın habeş beylerbeyliğinde 7 se de belli-başlı bir kaynak mevcut olmamakla
ne kalmış ve türk Hâkimiyeti altına yeni gir beraber, Topkapısarayı müzesi arşivinde mühim
miş olan bu toprakların — gerek coğrafî du vesikalar bulunduğu Türkiye cumhuriyeti ma
rum, gerek Danakil kabilelerinin mütemâdi te arif vekilliği Topkapısarayı müzesi arşiv kıla
câvüz ve yağmaları ve bir taraftan da habeş vuzu, II. fasikülde (İstanbul, 1940, s. 177)gö
ümerâsının türkler eline geçen yerleri geri al rülmektedir. Bu vesikalar şunlardır: 1. Habeş
mak için giriştikleri hareketler ve hücumlar diyarının fethine dâir ariza, N. E. 3462, A.
sebebi ile — dâimi tehlike altında bulunmasına XVI; 2. Habeş mülkünden Mehmed IV. ’e gelen
rağmen, bütün müşkilleri yenerek, hem Habeş nâme, N.E. 11977, T. 1650 ( 1060); 3. Habeş bey-
eyâleti ile Mısır 'in irtibatım muhafaza etmeğe, lerbeği İbrahim Paşa ’nın hemen hareketi; hak
hem de »tebeanın zarar ve teaddiden vikaye kında buyuruldu, N. E. 5614, T. 1650 (1060); 4.
sine ... ihtimam eylemiş ve muvaffak dahi ol Habeş dârülharbi haritası, N. E. 9415, A. XVIII.
muş" olduğunu kaydetmektedir. Özdemir-oğlu (a. By
Osman Paşa 16 safer 975 (22 ağustos 1567) E r i t r e a. Yukarıda da işaret edildiği gibi,
'te azledilmiştir. Abdurrahman Şeref Bey bu Sudan'ın Mısır'dan ayrılması üzerine, sahillere
azlin sebebi hakkında kendi istifâde ettiği kay yerleşmeğe başlayan İtalyan]ar 1885 'te Muşavva'»
naklarda malûmat bulamamış olduğunu bildire '1 zaptederek, kısa bir müddet içinde bütün sa
rek, keyfiyetin Sultan Süleyman 'm vefatı üze hili hâkimiyetleri altına geçirmişlerdir. 1885 'dan
rine vâki olan saltanat değişikliği ile alâkalı itibaren, italyanlar, eski romalıların Kızıldenize
olmasını muhtemel görmektedir. Osman Paşa verdikleri Erythraeum Mare 'ye izafetle, bu yeni
'nın infisâlinden sonra, habeş ahvâli hakkında müstemlekelerine Eritrea adını vermişlerdir.
HABEŞ-EYÂLETİ. S
Eritrea'nın ahâlisi göçebe, yarı göçebe ve Köylerde oturan diğer iki yerleşik kavim Ku-
yerleşik kabilelerden mürekkeptir. Bâzı hâller namalar (13.000'den bir az fazla)'ve Barialar
de aynı kabilenin bir kısmı göçebe, başka bir ( 7.000 ) 'dır. An'aneye göre, bu kavimler, hâmî
kısmı yarı göçebe olarak yaşadığı hâlde, üçüncü olup, müstemlekede bulunan kavimler in en es
bir kısmı yerleşik olabilir. Umûmî bir an'aneye kilerindendir. Sudanlılar ile az-çok karışmış
göre, pek eskiden beri Eritrea'ya, birbiri ardı lardır. Habeşler kopt mezhebinden hıristiyan
sıra, 8 kavim yerleşmiştir; fakat bunların men- oldukları hâlde, Kunamalar ve Barialar putpe
şe’lerine ve hângi sıra ile yerleştiklerine dâir, resttirler.
hiç bir sarih ve doğru bilgi yoktur. Bu an’ane- Eritrea 'nın diğer kavimleri, ekseriyet itibâ
den istidlal edilmek lâzım geldiğine göre, rı ile, göçebe ve çoban olup, büyük bir kısmı
Eritrea 'da dâima bir çok kavimler yaşamış ve müslumandır. En ehemmiyetlilerinden biri, baş
yerleşik hâlinden ve çobanlık hayatından çift ka kavîmlerin birbirlerine karışmalarından vü
çilik hayatına geçmek sureti ile, derin istihâ- cude gelen Bani ‘Amr '1erdir; hayvan yetiştir
lelere uğramıştır. Nisbeten en sâkin geçen de mekle iştigâl ederler ve dağ ile deniz arasında
virler için, hâl böyledir. Harp zamanlarında dolaşırlar. Umûmiyet itibârı ile Beca dili ile ko
ahâlinin bu ahvâl dolayısı ile dağılmaları neti nuşurlar ve takriben 40.000 nüfusları vardır. On
cesinde, vukua gelen ayrılmalar, asırlarca devam lardan sonra, Bani ‘Amr ile deniz arasında
ederdi; başka yerlerdeki enkaz ve harabeler yaşayan Habablar ve bunlara benzer kavimler
üstünde, yavaş-yavaş bîr takım yeni merkezler gelir ki, nüfuslarının yekûnu takriben 24.000
vücude gelir ve bu merkezler, tedricen, daha 'dir. Bunlar göçebe çobanlardır ve Tigre dili
evvelden mevcut olup da az-çok sâbit kalabil ile konuşurlar. Bunlardan sonra Mensa, Mâria
miş meskûn mahaller ile birleşirdi. yahut Marea, Sabderat, Torha, Hasu, Danâkil,
Eritrea 'nın bugünkü ahâlisinin büyük bir Dahalaki, Engana v.b. gelir ki, hepsi habeş
kısmı hâmî ırkındandır. Mısır medeniyeti dev dağlılarının neslinden gelme, gâyet eski kavim
rinde ve yakın zamana kadar İtalya müstem ler olnp, ancak Mısır kolonları ve denizden ge
lekelerini teşkil eden arâzinin bir çok yerle len yunanlılar ile tesâlüp etmişlerdir. Bu zümre
rinde her hâlde kavmî vasıflarını hâlis bir su içinde, Keren vadisinde yaşayan Bilenler dik
rette muhafaza etmiş bulunması icâp eden bu kate şayandır: bunlar, katolik, kopt mezhe
ahâli, yukarıda kaydedilen sebeplerden dolayı, binden hıristiyan ve müslüman olarak, 3 'e bö
hayli değişikliklere uğramıştır. Her hâlde halk lünmüşlerdir ve ötekiler gibi, sırf göçebe de
arasında eskiden beri dolaşan 8 kavim telâkkisi, ğildirler.
bugün âlimler tarafından, ıo yahut 15 ve hattâ Bet Takue (4.000), Begina ( 1.000) ve Man
daha ziyâdeye çıkarılmıştır. İster aynı asıldan, salar, Bilenler ile komşudurlar. Assaorta ( 9.000),
ister başka-başka asdlardan gelmiş olsunlar, Minıferi (5.060) ve Hasu (1.500)'lar çobanlık
bugün muhakkak olan cihet şudur ki, bu ka ve kısmen çiftçilik eden göçebe müslümantardır.
vimler dil ve âdet itibarı ile, birbirinden çok Danâkil diyarı ahâlisi Afar cinsin dendir ve
farklıdırlar. İtalya 'ya âit topraklarda bunlardan 13.000 ka
En ehemmiyetli unsur, yaylalarda yaşayan dar vardır. Yunanlı ve mısırlı kolonlar ile te
habeşlerdir ki, hududun öte tarafında Habe sâlüp etmiş kabileler olsalar gerektir; çoğu
şistan 'da yaşayan Tigrinalıların aynıdır. Müs göçebe ve hemen hepsi müslümandır.
temlekenin habeş ahâlisinin sayısı, 110.000'e Adalar, muhtelif menşe'lerden, 2.500 kadar
varmaz ve pederşahî esas üzerine kurulmuş bir ahâli ile kısmen meskûndur; bunlar başlıca
medeniyet vasıflarını arzeder. Hepsi çiftçi ve balık avlamak ve inci çıkarmakla geçinirler.
çoban olan bu ahâli yerleşiktir, umûmiyet üzere Muşsavva' sahillerinde büyücek köylerde sâmî
birbirine yakın ve küçük köylerde yaşarlar ki, ırktan 10.000 kadar nüfus yaşar.
bu hâl arâzinin az münbit olmasından ileri Eritrea müstemlekesinin nüfusu 808.000 kadar
gelmiştir. Bu habeş ahâli kümelerinin vasati olup, bunun 50.000 kadarı avrupalıdır ; yerliler,
sayısı 125 kişidir. Dainelli ve Marinelli, küçük hemen yara-yarıya olmak üzere, müslüman ve
ve pek küçük köylerin sayısının çok olmasına kopt mezhebinde hıristiyandır.
rağmen, bilhassa İtalyan işgali neticesinde inkişâf Müstemlekede bulunan dinler, ehemmiyet sı
eden merkezlerden sarf-ı nazar edildiği hâlde bi rası ile, İslâm ( hanefî, şâfi'î, mâliki, hanbelî),
le, nüfusları fazla olan bâzı merkezler bulun kopt mezhebi, katoliklik, protestan, hıristiyan-
duğuna dikkati celbederler. Her hâlde bunlar I.k ve rum ortodoks mezhebi, musevîlik ve
dan belki hiç birinin 1.000'den fazla nüfusu budizmdir. En ziyâde yayılmış olan ve yayı
yoktur. Eritrea müstemlekesine bitişik Habeşis lan dîn, islâmiyettir.
tan vilâyetlerinde de aynı hâlin müşahede edil Italyan devrinde hükümet yerli kavimleri
diği anlaşılmaktadır. commissario ve residente unvanlı me mûrlan
HABEŞ-EYÂLETİ - HABEŞİSTAN.
6
. vasıtası ile idare ederdi. Bu maksatla müstem ransa ) ; D. Odorizzi, La Dancalia setten-
leke toprakları orta kısımda 5 komiserlice trionale (Asmara, 1909) ; Anonymus, Tre anni
(commissariato) ve hudut boyunda ise, 5 re“ in Eritrea (Milano, 1901 ), Niceletti Altimari,
sidenza 'ya ayrılmıştır. Da Assab a Cassala (Roma, 1899) * Penne,
Hukukî bakımdan, Eritrea 'da, 14 mayıs 1908 Per Vltalia africana (Roma, 1906); G.
tarihli , kıral irâdesi ile mer'iyet mevkiine konul Dainelli ve O. Marİnelli, Risulfati scientifici
muş bulunan ceza kanunu carî idi. Medenî ka di un viaggio nella Cotonia Eritrea ( 1912);
nunun neşrine kadar, ceza kanununun tatbiki A. Baldacci, La colonie de V Erytree ( Bru-
hususunda, ne İtalyan, ne de hukuken tanınmış xelles, 1910); G. Dainelli ve O. Marİnelli, A.
bir yabancı devletin tebeası olmayıp, müstem Mori, Bîbliografia geografica delta Colonîa
lekede doğan yahut müstemlekenin bir kabile Eriirea 7891—1906 (Floransa, 1907); Mi-
sine veya ırkına mensup bulunan her şa^ıs, nistero degli Af farı Esteri: Raccolta di
»müstemleke tebeası" sayılırdı. Keza afrikalı publicazioni coloniali italiane (Roma, 1911)
bir kayme yahut Kızıldeniz kıyıları kavimle- ve Raccolta cartografica (Roma, 1911).
rinden başka bir kavme mensup olup, müstem (Â. Baldacci.)
leke idaresine karşı vazifelerini muntazaman HABEŞİSTAN (arap. Habaş), Afrika 'nın
yapan yahut yapmış olan veya iki seneden şimâl-î şarkîsinde bir memleketin ismi
beri fasılasız surette müstemlekede ikamet et dir; bu isim »muhtelif kabilelerin birleşme
miş olan her şahıs, »müstemleke tebeası" add sinden teşekkül eden cemâat" ( kok : h B ş)
edilirdi. Avrupa medeniyetine mümasil bir mânasında bir kelime olarak izab edilmek iste
medeniyete mâlik bulunmayan kavme mensup nilmiş ise de, daha ziyâde, garbı Yemen ( Ti-
yabancılar da »müstemleke tebeası gibi" mua hâma) 'de yaşamış olması muhtemel bulunan
mele görürdü. ve sonradan Afrika 'ya göçen bir cenubî Ara
Yerliler hakkında adliye işleri, bidayet dere bistan kabilesinin adı olsa gerektir. Adulis
cesinde, memleket reisleri, ihtiyar ve eşraf (Zula) sahilleri, gerek Kızıldeniz ’de az-çok
meclisleri, vilâyet ve kabîle reisleri, kadılar ile emniyetle yanaşılmağa oldukça müsait bir vazi
komiserler ve residente '1ar tarafından rüyfet yette bulunması ve gerek Habeşistan yaylasına
olunurdu. Bu sonuncular, evvelce kadılar ile yakınlığı sebebi ile, cenubî Arabistan 'dan çıkan
memleket, kabîle ve vilâyet reisleri tarafından muhacırlar için bir cazibe merkezî teşkil ettiğ.
bidayet derecesinde bakılmış olan dâvaları, gibi, Peygamber zamanında ticâret bayatı hayli
mahkemelerin kazâî salâhiyetlerine dâhil bu gelişmiş olan Mekke ile ticarî münâsebetleri de
lunanlar müstesnâ olmak üzere, ikinci derece kolaylaştırıyordu. İşte vaziyetin bu müsaitli
de de f = istinaf suretiyle) rüyet ederlerdi. ğinden dolayıdır kî, İslâm dinini kabûi etmiş
Italyan kanunları, müstemlekeye, İktisadî şart olan mekkelilerden bazıları, kureyşîlerin telkin
ların, hukukun, ticarî münâsebetlerin, Örf ve lerine kapılarak, yeni dinlerinden dönmek teh
âdetlerin ve memleketin ihtiyaçlarının istilzam likesine mâruz kalmamak için, bizzat Peygam
ettiği d ğişîklikler ile tatbik edilirdi. İtalyan berin re’yi ile, Habeşistan 'a hicret ettiler. İslâm
hukuku, aynı renkten kavimlerin dinlerine mü- müverrihleri buna başka bir sebep gösterirler
feallik belli-başlı ve esaslı âdetleri, bâzı tak- ve artık şimdi uydurma olduğu anlaşılan bir
-v id ati a, kabul etmişti. Müslümanlar hakkında, rivayeti ilâve ederek, Habeş:stan 'a ikinci bir
balyan kanunî mevzuatının ruhu ile te'lif edi- hicretten, Peygamberin Habeşistan hükümda
lebild;ği kadar, Kur an ve muhtelif kabileler rına bir elçi ile bir nâme göndermiş olduğun
tarafından kabul edilmiş bulunan fıkıh hüküm dan bahsederler. Hicretin 20. (641.) yılında,
lerine yaklaşıhrdı. Bu kaide, gerek medenî, ge bazılarına göre daha sonra, Omar’İn bu mem
rek cezaî hukuk hakkında carî ise de, bilhassa leket sahillerine küçük bir deniz kuvveti gön
medenî kanuna taallûk eden hususlara, evlenme, dermiş olduğu, fakat bu hareketin muvaffaki-
bay alım satım t, hazâna { çocuğa bakma) yetsızlikle neticelendiği söylenir.
ve 'âda (âdet) işlerine tatbik edilirdi. Bu devirden sonra asırlar boyunca, müslü-
[İkinci dünya harbinde İtalyanların mağlûbi manlarm Habeşistan 'a nufuzu, adetâ hiç dene
yeti üzerine, 1943 'te müttefikler nâmına Bri- cek kadar, az olmuştur; nitekim İbn Hurdâz-
lanya orduları tarafından işgâl edilmiş olan beh, Yâkübi, İbn Rusta, Mukaddesi v.b. gibi,
Eri!>-ea müstemlekesinin siyâsî ve hukukî, ni eski arap coğrafyacıları asıl Habeşistan hak
hâî vaziyeti İtalya müstemlekeleri hakkında kında bize hemen-hemen hiç bir şey öğretme
verilec k karara muallak kalmaktadır]. mişler diı*. Umumiyetle bunların malûmatı mem
Bibliyografya'. Quirino Maio, La leketin payitahtı dedikleri Carmi şehri hakkın-
Colonîa Eritrea (Turin, 1891); A. Mulaz- daki bilgilerinden ibarettir. Bu mâlûmatın men-
?ani, Geografia dçlla Çolonia Eritrea (Flo şe'ıni de Hvârizmi 'niu (her hâldç Batlamyuş
.HABEŞİSTAN. ?
'un Yscoy q. v<pi\Y'flotÇ 'inden alınmış olmayan) yalnız Makrizi, 839 (1434/1435)^ yazdığı
Sürat al-arz’ı, yâni halife Ma’mün tarafından, al-îlmâm bi ahbar man bi arz al-Habaşa min
■ 201—210 (S16—825 ) .yılları arasında yaptırıl mulûk al-islâm adlı küçük eserinde bize, bu
mış olan coğrafya haritası, teşkil etmektedir; devletler ile kendi zamanındaki Habeşistan ah
Hvammi bu büyük Carmi ile bir de „ha- vâli hakkında mâlûmat vermektedir.
■ beşlilerin Carmi 'si" diye, birbirinden ayrı, iki Makrizi Habeşistan ’ın, başlıca şehri olup,
şehirden bahseder. Mas*udi ( Murüc, Paris, III, bugün de aynı isimle mâruf Zayla' ’m .ismi ile,
34 ) Habeşistan ’da bir çok şehir bulunduğunu Zayla‘ adında bir bölgesinden (iklim) bahs
söylemekle beraber, Nacâşi nin payitahtı Ka bar eder ki, burası yedi prensliği ihtiva etmekte
(Ancober?, Aksum ? = Şalğür ?)'dan başka, hiç idi : Avfât, Davâro, Arâbabni ( Aren?), Şarhâ,
bir şehir ismi vermemektedir. Yâküt yalnız bir Bâli, Dara ve kuvvetli bir devlet olan Hadyâ.
bahis içinde Carmİ ismini zikredip geçiyor (bk. Bunların her biri kendi hâkimi tarafından idare
Mu cam, I, 29); eserinde Habeşistan 'a dâir edilmekle beraber, hepsi birden Amhara sulta
ayrıca bir madde mevcut değildir. Onun Bâzı' nına ( hail) tabî bulunmakta idiler. Anlaşılan
adaları ( Muşavva', Mas'üdi, Tanbih, s. 330 ve Makrizi, 1425—1432 seneleri arasında, Camâl
Tabari, I, 2480 v.dd.,’da artık zikri geçer) ile al-Din II. ’in kısa bir müddet için kendi hüküm
Dahlak hakkında yazdıkları da bu hususta bir ve nufuzu altına almış ve fakat siyâsî bir te
istisna teşkil edecek mâhiyette değildir. Idrisi fevvuk te'min edememiş olduğu Zayla‘ devletini
Habeşistan’ı daha mufassal surette anlatır; düşünmüş olacaktır. Evvelki Adal ’a tekabül
. fakat saydığı şehirlerden bazıları sahildedir ve eden asıl Zayla' devleti Hakk al-Din II. ( 1365/
»Habeşistan ’ı. baştan-başa dolaştıktan sonra, 1366 = 1374/1375 ) 'in zamanında Avfât (İfât)
Nil ’e akan nehir“ civarında diye zikrettiği üç prensliğinde zuhûr etmiştir. Bu devletin ilk hü
' şehrin, Canbayta ( Adua?, Rolıa ?), Markata ve kümdarı ‘Omar Valaşma' (aş.-yk. 1260)'dır.
Nacağa ’ların hangi şehirlere tekabül ettiği he Eski Adal devleti ‘Amda Şeyon ile vukua gelen
nüz lâyıkı ile tâyin edilememiştir. İbn Sa'id harplerde mahvolmuştur.- Bütün bu bölgeler
(ölm. 1286) ve Abu ’l-Fidâ1 (eseri 1321’de Habeşistan kralının hükmü altında ise de, di
tamamlanmıştır) İdrisİ’den aldıkları malûmata ğer prensler bu büküm ve nufûzdan dâima
bir çok tafsilât ilâve etmişlerse de, bunların pek kurtulmağa çalışmışlardır. XIII. ve XIV. asırlar
' azı hakikate tevâfuk etmektedir. Bu müellifler koyunca hayli kalabalık müslüman kütleleri,
Sahart (Tigre) eyâletini, Kurla (Kuolla?) Şoa ve Begamedr ’e varıncaya kadar, Habeşis
halkını, Ahâvüs ( K^ârâ ? Agau ?) gölünü ve tan içerilerine sokuldular; »Süleyman sülâle
Kalğür ve başkalarını biliyorlar. Dimaşki altı ha- sinden" ilk hükümdar Yekuno Amlâk ( 1270—
beş,kabilesinden bahseder; bunlardan yalnız üçü, 1285), söylenildiğine göre, müslümanlara iti-
Habeşistan ’ın bâzı havalisi, yânı Amhara, Sa saflar yaptırmıştır. Bu hâllerin neticesi olarak,
hart ve Dâmöt (son ismin büyük Gocam böl zuhur eden muharebeler bilhassa hükümdar
gesinden başka bir bölgeye delâlet etmesi de 'Amda Şeyon (1314—1344)'un Adal hüküm
mümkündür ) bölgeleri olarak,. teşhis edilebilir. darlarına ( Şabr al-Din, Camâl al-Din v.b.) karşı
İbn al-Vardı (XV. asır) ve. onun verdiği mâ- kazandığı zaferler dolayısı ile meşhur olmuştur.
; lûmatı İktibas- etmiş olan İbn Şabib al-Harrâni Bu harplere ‘Amda Şeyon ’un halefleri Nevaya
( XIV. asır ) de Mas'üdi ’den . alarak, Ka'bar Krestos (1344—i372 ),Dâvıt( 1382—1411), İs-
(yazma nüsha Vatikan, nr. 286: Ka'ir ) şehrini hâk (1414—1429), Zar’a Yâ'kob (1434—1468),
payitaht: olarak zikrediyorlar. Daha sonraki Ba’eda Mâryâm ( 1468—1478), Eskender (1478
. Arap müelliflerinde Habeşistan’a dâir hemen —1494 ) v.b. tarafından devam edildi, Ba’eda Mâr
hîç bir mâlûmat yok. gibidir; çünkü bunların yâm, Danâkit ( Afar ) hükümdarını kendi hükmü
coğrafyaya dâir yazdıkları rihla ’lerden, . yâni ne tâbi kıldı; bu müslüman kabîle bugün de Kı-
• hacc v.b. münâsebetler ile yapılan seyahatlerin zıldeniz ile Habeşistan yaylası arasındaki arâ-
.hikâyesinden,.ibaret olduğu için, o devirde coğ ziyi işgal etmektedir. XVI. asrın başında Ha
rafyaya âit az-çok mühim sayılabilecek bir eser beşistan ’da İslâmiyet geriledi.
mevcut değildir,. İki asır müddetle bu harpler umûmiyetle
Habeş hükümdarlarının Mısır sultanlarına Habeşistan topraklarının dışında cereyan etmiş
yazdıkları mektuplar ( bilhassa metropolit veya ti. 1521 ’de Adal sultam Abu Bakr b. Muham-
abana istemek- için ) ve bu mektupların cevap med ülkesinin idare merkezini Harar ’a naklede
ları, ‘Umarı 'nin al-Tarif bi ’l-Muştalih al- şar if rek, Şoa ve Habeşistan ile daha doğrudan-
: 'ine Habeşistan ’a dâir bâzı mâlûmat dercetme- doğruya temas edecek vaziyete geçti; çok
sine saik olmuştur; ancak bu malûmatın yalnız geçmeden de somalıların reisi Ahmed b. Mu
: Adal ’daki müslüman devletlerine âit olan kısmı ti ammed Grin harekete başlayarak, Zayla t ürk
.oldukça sahihtir. - Bütün- arap müelliflerinden paşası tarafından kendisine gönderilen piyade
HABEŞİSTAN.
■8
ye topçu kuvvetlerinin muzahereti ile! Habe miyle müslümanlar ile meskûn bir şehir ve
şistan ’ı şimal hudutlarına kadar istila etti, bir başka yerlerde, Enderta 'da, şâfi’î mezhebinde
çok tahribat yaptı ve hattâ meşhur Aksum ka müslümanlar ile karşılaşmışlardır. Gondar 'da
tedralini da yaktı. cArab Fakih tarafından o zamanlar bile müslüman mahalleleri vardı.
(aşî-yk. 1543'de yazılan) bu fethin tarihi, Fâsiladalar ( 1632—1667 ) devrîn'n tafsilâtlı ve-
Habeşistan 'ın bir çok mahallerinden bahseden kayinâmeleri mevcut olmaması teessüfe şâyân-
biricik arapça eserdir. 1544 ’te Grân hükümdarı dır; bununla beraber, 1668'de kıral Yohannes
Galavdevos ( Claude; 1540—1559 ) tarafından I. tarafından davet edilen bir dinî meclîsin
mağlûp edildi ve öldürüldü. Bu hükümdarı da, müslüruanlarm hıristiyanlar ile bir arada ikamet
1559 martında, Grân'ın halefi Nur al-Din inhi- etmelerini men'ettiğini biliyoruz; bu emir 1678
zâma uğrattı ve katletti. İki sene evvel Muşavva' 'de yenilendi ve bundan da memlekette müs-
türkler tarafından işgal edilmişti. Sahil eyâleti îümanlarm hayli kalabalık oldukları anlaşılır.
valisi, Azmâç ishâk'ın yardımı ile, bunlar o XVIII. asırda İslâmiyet asıl Habeşistan 'ın
civardaki şehirleri ve hattâ eyâletin merkezî cenûb-i şarkîsinde ve Şoa 'nın şimalinde Galla
Debaroa 'yı zaptettiler. İshâk, kıral S arşa Den- kabileleri arasında yayıldı; Krapf ( Reisen, I,
gel ( 1563—1597 ) 'e karşı isyan edince, türkler 106)'a göre, Vollolar, Debelo adlı bir arap
ile birleşti, fakat Abba Garıma yanındaki bü tarafından, müslüman edilmişlerdir. Rüppel is»
yük muharebede (1578) mağlûp oldu. 1589'da lâmiyetin 1830 sıralarında Habeşistan'da çık
Sarşa Dengel beylerbeyi Kadl ver t (Huda verdi) ilerilediğini te'min ediyor; filhakika Habeşistan
Paşa 'yı Arkiko civarında mağlûp etti ve paşa 'ın şimalinde Tigre dili konuşan ve daha XIX.
muharebede öldü. asır başında hıristiyan olan kabilelerin hepsi
Sarşa Denğel 'in bu muvaffakiyetleri ve A d al ( Habab, Tamariân, Takles'Ier v.b. gibi) veya
hükümdarı Muhammed IV. 'i mağlup etmesi büyük bir kısmı ( Mensa '1ar v.b. gibi ) şimdi
( 1577 hir taraftan da Portekizlilerin yardımı müslümandır.
neticesi olarak, müslümanlar artık ne şimalde Şn ciheti kaydetmek lâzımdır ki, Habeşis
Ve ne de cenupta Habeşistan için tehlike teş tan'da İslâmiyet, bilvasıta olarak, ticâret mü
kil etmeyecek hâle düştüler. Sennaar İslâm nâsebetlerinden himaye görmüştür; zîrâ eski
ülkesi de kıral Susneos (Sisinnius, 1607—1632) den beri bu ülkeye girebilmek için hep müs
tarafından zaptedildi. 1674 'te âsîler Adal em;ri lümanlar ile meskûn memleketlerden geçmek
Talha 'ya Habeşistan'a hükümdar olmasını tek icâp ediyordu; bu hâlden dolayı buralarda ti
lif ettilerse de, emîr bunun arlık mümkün caret hemen münhasıran müslümanların el’nde
olamayacağını onlara bildirdi. 1650 yılına doğru bulunuyordu ; müslümanların Habeşistan 'da ço
Samlıar İslâm devletini, Arkiko nâİbinin idâreşi ğalmaları, servet sahibi olmaları ve nufuz ka
altında kurmuş o!an Balav (Baca) kabilesi zanmaları başlıca bundan ileri geliyordu. 1830
hudûd ahâlisini ikide-birde iz'ac ediyorlar, fa 'dan 1855'e kadar Begamedr 'de büyük nufuzu
kat Habeşistan hükümdarlarına karşı zayıf ol olan Ecu-Galla ( Gjgsâ ) 'ların reisi 'Ali, kendisi
duklarını biliyorlardı; bunun içindir ki, 1693 'te hıristiyan olduğu hâlde, müslümanları himaye
(Amer Kunnn sülâlesinden) naip Musa, kıral ettiğinden, haberliler arasında memnuniyetsiz
iyâsu 1. 'ya gönderildiği hâlde, zaptetmiş oldu lik uyandırıyordu. Bu hâl müslümânlara düşman
ğu eşyayı bizzat Aksum 'a götürerek, hüküm olan Tevodros ( Theodoros ; 1855—*868 ) za
dara teslim etmek ve af dilemeğe mecbur kaldı. manında bir aksülamele sebep oldu; aksülamel
Çok geçmeden, 1697'de Balav'ların bir emîri' 1830—1840 yılları arasında, Habeşistan 'ın şimâ-
daha mağlûp edildi ve 1769'da, Râs Mika'el linde bâzı eyâletleri ( Hallenga, Alğeden, Sabde-
zamanında, naibin istiklâl hevesleri çar-çabuk rât v. b. ) işgal ederek, oralarda islâmiyeti yayan
bastırıldı. mısırlılara karşı açılan harpler île son haddine
Bununla beraber, müslümanlar, hususiyle Grân erişti. 1864 'te Muşavva' Mısır hidiviyetine geçti;
tarafından yapılan istilâlar, Habeşistan 'a müs- 1875'te hidiv Harar'1 ve Habeşistan’ın cenu
lümanların girmesi ve bu memlekette İslâmiye bunda ve garbındaki vilâyetleri işgal etti ve Mu
t'in yayılmasına, şüphesiz, çok yardım etmiştir. şavva' üzerinden bir ordu gönderdi ise de, bu
‘Arab Fakih 'ten Öğreniyoruz ki, Grân 'm açtığı Gudda-Guddi'deki muharebede (17 teşrin I.
harpler müslümanları Habeşistan 'ın Dambeâ, 1875 ) kıral Yohannes tarafından imha edildi;
Va^ano v.b. gibi, tâ ortalarına ulaştırmış ve hidivin oğlu Haşan Paşa 'nın emri altındaki ikinci
orada ' miler in-.a edilmiştir. Bundan istidlal bir Mısır ordusu da Gura yanında 7 mart 1876
olunarak, müslü.nan'.ığı kabul edenlerin yalnız 'da hezimete uğratıldı. Böylece tahtını emniyet
sâhii ahâlisinden ibaret olmadığı farzedİlebilir. altına aldıktan sonra, kıral Yohannes 1880'de
1648'de Şan'â imamı İsma il al-Mutavakkil 'in müslümanları ya hıristiyan- olmağa yahut da
çlçileri Gondar'dan pek yakın bir yerde tami hicret etmeğe mecbur eden bir irâde neşretti,
HABEŞİSTAN — HABÎBÜNNECCÂR.
Bir çokları Gali abat'a göçtüler; 1883'Te Gon Les inscriptions de l'île de Dahicik (Paris,
dar'm müsjüman mahallesi kalmamıştı. Serae, 1893» /4. 'ten); 4Arab Fakih, Futüh al~
Hamasen v.ja. müslümanlarına memlekette kal Habaşa (bk. Brockelmann, ayn. esr., II,
mak müsâadesi verildi; lâkin bunlar ayrı ayrı 410); Beccarî, Rerum Atthiop. script. occ.
iki yere nefyedildiler. Fakat bu tedbirler, hiç ol ( Roma, 1905 ); L. Caetani, Annali deli’ İslam;
mazsa şimalde, uzun müddet devam etmedi. Contî Rossıni, Note sugli Habaşat ( Roma,
Bundan başka Theodoros ve Yohannes zama 1905 ; Rendiconti della Reale Accad. del Lin-
nındaki itisâflardan evvel de müslümanların cei) ; De Goeje, Bibi, geographor. arabic.
bütün eyâletlere müsâvî bir surette yayılmış (Leyde, 1879); Annales Yohannis lyâsu I
olmadıklarını söylemek lâzımdır. Meselâ Gocam et Bakâffâ ( nşr. I. Guîdi; Corpus Ser. Ckrist.
'da az mıkdarda bulundukları hâlde, Vollo ve Or., Paris, 1905 ) ; Makrizi, al-îlmâm ... (bk,
Ecü 'ların memleketlerinde nüfusun yarısını teş Brockelmann, II, 40, 1 ); C. A. Nallİno, al-Hu~
kil ettikleri söylenirdi. Şimdi hıristîyanlar daha zuarizmi e il suo rifacimento della geogr. di
çok Dagâ'da ikamet ettikleri hâlde, müslüman Tolomeo (Roma, 1894, Rend. della Reale
lar, pek kesîf olarak, Kuolla 'da otururlar. Müs Accad. dei Lincei ); Peiser, Zar Gesch. Abes-
lümanların mıkdarı bundan başka Şoa 'da çok, siniens im 17. Jahrkundert (Berlin, 1898);
Dambei, Gocam v.b. 'da azdır. Eritrea 'da müs R. Perilli, Di tjaa dal Mareb (Florenz, 1905 );
lüman nüfus 200.000, yâni bütün nüfusun 2/3 ZDMG, VII, 338 V.dd. (I. Gjidi.)
'sidir. Bunların kadılarından dördü (Keren, Agor- HABsB. [Bk. HABİB.]
dat, Muşavva' ve Asmarâ şehirlerinde ) hükümet HABlB B. Avs. [Bk. EBÛ TEMMÂM.]
tarafından tâyin edilirler; diğer kadılar için HABÎB. HABİB e. Maslama (617?—
(Habib, Assaorta v.b.) vaziyet böyle değildir. 670?), Banı Fihr soyundan bir mekkeli olup,
Sahel kabilelerinde imamlık bâzı yabancı âileler halife Mu'âviya 'nın mühim emirlerin
içinde babadan oğula geçer; msl. böylece Ha- de n d i r . Peygamberin vefatı sırasında Ha
bâb'ların imamlığı bir Derki ailesine aittir. bib'in 15 yaşma basmış olması icâp eder;
Muşavva* -dakiler hâriç olarak, Eritrea (aş. bu hâle göre, Peygamberi görmüş olması
bk.) müslümanları dört guruba taksim edile mümkündür. Suriye'ye yapılan ilk seferlere
bilirler: 1. Soho’Iar ile bunlarla temessül ede pek genç yaşında iştirak etmiş ve Emevî-
rek ( Samhar 'ın cenubunda ve Eritrea 'nın ce- lerin dâvasına azimle yardımda bulunmuştur.
nûb-i şarkîsinde ) kısmen XIV. asırda müslüman Mu'âviya 'nin valiliği ve daha sonra halifeliği
olanlar. 2. Sahel ve orta Anseba müslümanları zamanında, Anadolu (Rum) 'ya ve hıısus'yle
bunlar nisbeten yakın bir tarihte müslüman Ermenistan 'a yaptığı seferler ile temayüz etti.
olmuşlardır; fakat Sahel 'de dinî salâbet kuv Ermenistan 'ın onun tarafından fethedildiği ri
vetlidir. 3. Barka müslümanları: Beca '1ar ve vayet edilir. Anadolu 'ya yaptığı bir çok akın
uzun zamandan beri müslümandırlar; hattâ dolayısı ile, kendisine Ifabib al-Rüm unvanı'da
İslâmiyet! Alghed '1er ve 50 sene evvel put verilir. Mu'âviya 'nin halifeliğinin ilk zamanla
perest iken, şimdi tamamen -müslüman olan rında, tahminen 55 yaşında .iken, vefat etmiş
Baryâ '1ar arasında yaşayan habeşler. 4. Eritrea olacaktır. Böyle değilse bile, o zamanlardan
'nın Tigrinı vilâyetlerinin müslümanları. sonra tarihte artık kendisinden bahsedildiği
Küşi(t) kabilelerinin büyük bir kısmının ( Gai görülmüyor.
ta, Soho, Beca v.b.) sâlik olduğu habeş İslâm Bibliyografya ı İbn Hacar, Işâba
lığı, başka yerlerdeki derecesinde, sağlam ve (Mısır ), I, 309; H. Lammens, Etudes sur le
zinde değildir. Burada camilerin yanında med regne du calife omaiyade Moâzvia 7«r ( burada
reseler yoktur. Dinî tetkika’ta bulunmak iste bibliyografya verilmiştir ). ( H. LAMMENS.)
yen Muşavva' 'Iı araplar Kahire 'ye Ezher üni HABİB AL-NACCÂR. [Bk. HABÎBÜNNEC
versitesine gider ve ekseriya geri dönmezler. CÂR.]
İslâmiyetin pek kuvvetli bir unsuru olan mü HABÎBÜNNECCÂR. HABİB al-NACCAR
câhit tarikatlar, Habeşistan 'da tamâmiyle meç ( „dü!ger“ ), Antakya Mı bîr velî olup,
huldür. Bu lâkayıtlık ile birlikte İslâmlığın ve araplar, çok ziyaret edilen ve ona âit olduğu
cîbeleri hakkında bilgisizlik yüzünden, Eritrea zannolunan bir kabrin bulunduğu Silpius dağı
müslümanları nın hıristiyan bayramlarına iştirak na onun adını vermişlerdir (bk. mad. ANTAK
ettikleri ve islâmîyete uymayan dinî âdet ve YA, I, 4580). Bu velî, sâdece, A:mâl~i Rusul
akideleri muhafaza eyledikleri görülür. ( 11, 27—30 ve 21, 10 v.d.) 'de adı geçen ve men
Bibliografya: G. Fumagalli, Bibliog- kıbesi Kur an 'da, isim zikredilmeksizin, XXXVI,
rafia etiopica (Milano, 1893); Brockelmann, 12 v.dd. 'da hikâye edilmiş olan Agabus 'tur
GAL, II, 401 v.dd.; Basset, Etudes sur Vhis- ve binâenaleyh hıristiyan aslındandır. O sûrede
toirc d'Ethiopie (Paris, 1882; JA’ten); şu suretle hikâye edilir; Allah, ahâliyi dine
HABÎBtrtfNjECCÂR, - HÂBÛR.
davet ;içîn, îki resulü (müfessirlere • nazaran: kardeşin diğer erkeğin ikiz kız kardeşi ile ev
Yahya- ile Yunus) ve sonra bir uçüncüyü lenmesini emretmiş idi. Kabil ise, kendi ikiz
(Şam'nn) gönderip, ahâli onları, vaazlarından kız kardeşini almak istiyordu; çünkü o daha
■ vaz geçirmek için, ölümle tehdit ettiklerinde, güzel idi. İki kız kardeşten daha güzel olanım
şehrin en uzak yerinden bir adam koşarak, kimin alacağı, kurban nezretmek suretiyle, tâ
yetişti ve hemşehrilerine, bu habercilere, inan yin edilecek idi (Jebamoth, 62, Tekvin, R.,
maları için, nasihatte bulundu ve kendisi ima 22 ). Erkek kardeş ile kız kardeşin evlenmesini
nını izhâr etti. O zaman gazaba. gelen halk ahlâka mugayir gören başka bir nakle göre
onun aleyhine döndü ve onu öldürmek için, ise, Hâbil bir cennet kızı ile ve Kabil ise, bir
üzerine yürürken : — »Haydi, cennete git" — cin kadını ile evleneceklerdi. Kabil buna razı
diye bağırarak, istihza etti. O ise, şehidi!k olmadı. Kurbanının kabul edilmemesinden Öfke
rütbesine lâyık görüldüğü için, sevincini izhâr lenen Kâbil (Tabari I, 114'ye göre, Kabil’in
etti. Bunun üzerine Allah bütün bu kâfirleri kurban ettiği değeri az bir takım tarla mah
yok etti, hem de üzerlerine ordu bile gönder sûlleri idi; Hâbil ise, beğendiği koyunu kurban
meğe hacet kalmadan, yalnız tek bir nida ile etmişti) 20 yaşında olan kardeşini öldürdü ve
hepsi birden öldü. bu husustaki bir nakle bakılırsa, bunu o sırada
Kur an müfessirleri bu adamın Habib al- zuhur eden İblis 'in, elindeki bir kuşun, başım
Naccâr adında, yalancı mâbudlarm heykelle kesmek suretiyle, kendisine gösterdiği yola uya
rini yapan bir dülger olduğunu, lâkin resul rak yaptı ( buna benzer bir tahkiye Sankedrin,
lerin izhar ettikleri mucizeleri görünce, ihti s. 30 'da görülür). Hâbil ilk ölen insan olduğu
da ettiğini söylerler. Kur an 'dan Habib 'in, için, Kabil cesedi ne yapacağım bilmiyordu.
öldürülmesi dolayısı ile, şehidlik mertebesine Bu sebeple onu kuşlardan ve yırtıcı kayvanlar-
erdiği fikri çıkarıldığı için, al-Dimaşki (nşr. dan korumak için, bir torba içine koyarak, bir
Mehren, s. 206 ) 'de Habib 'in, kesilmiş başını sol yıl sırtında, taşıdı. Bu müddetin sonunda bir
eli ile kaldırıp, sağ eline alarak, başı ile bağıra- karganın başka bir karga ile kavga ettiğini ve
bağıra Kur’an 'dan âyetler okuduğu bâlde, üç onu öldürerek, toprağa gömdüğünü gördü. Ka
gün — üç gece şehrin içinde, garip bir şçkilde, bil de kardeşinin cesedini ( Pirke d« R. Elieser,
dolaştığının tasviri vardır. 21 'de böyledir ; Tekvin 22 'ye göre ise, Hâbil 'i
Bibliyografya : Kur’an, • XXXVI, kuşlar ve hayvanlar defnetmiştir) toprağa göm
tefsirleri ve mad. ANTAKYA. . dü. Allahın : — »Kardeşinin kanının feryadı yer
HÂBÎL ye KABİL, [Bk. HÂBİL ve KÂBİL.] yüzünden bana kadar geliyor, onu neden öldür
HÂBÎL ve KÂBİL. HÂBÎL ve KABİL, dün?"— bitabına Kabil şöyle cevap verir:-—
Adem'in iki oğluna mü s tumanların »Kardeşimi öldürse idim, kam olurdu; haniya,
verdiği adlardır. Kar 'an 'da isimleri zik kam nerede ?“. — Bunun üzerine Allah toprağa
redilmeyen bu iki kardeş Allaha birer kurban insan kanı içmesini, ebedî olarak, yasak etti.
nezrederler. Bunlardan Kabil, kendi kurbanı Bibliyografya: Tabari, Annales ],
nın kabul edilmediğini görünce, kıskançlıkla 137 v.dd.; İbn al-Aşir (nşr. Tornberg), I, s. 30
Hâbil 'i öldürür. Allah tarafından gönderilen v.dd.; al-Ya‘kübi (nşr. Houtsma), I, 4; al-
bir karga, yeri kazarak, IÇâbîl 'e naaşı nasıl Sa'labi, Kişaş al-anbiyâ' (Kahire, 1325), s.
ortadan kaldıracağını gösterir (Kar an, V, 34—37 î al-Kisâ’i., s. 70—75; Grünbaum,
3°> 34 )>: Tevrat’a, uyan bu tahkiye zayıf ve Neue Beiirâge..., s. 68; Weil, Biblische
kuru göründüğünden, Tevrat tefsirleri gibi, Leğenden ..., 38—40. ( J. ElSENBERG.)
Kur’an tefsirleri de bu hareketin ruhî sâikle- HABN. [Bk, HABN.]
rini keşfetmeğe çalışırlar. Kur’an tefsirlerine HABN. HABN, aruzda bir ıstılah
göre, Adam 'in oğulları hep bîrer kız kardeş ile tır; bir sabab hafif ile başlayan bir hece-
birlikte, ikiz olarak doğmuşlardır. Kabil ( buna nin ikinci sakin harfinin düşmesini gösterir
bâzan Kayn ve Kâyin adları da verilmiştir) 'in [ bk. mad. 'ARUZ], Şunlarda görülür: 1. fa L
kız kardeşinin adı Aklima, ve Kabil 'den iki lun (>failun), 2. mustaf ilun ve müstafi'-
yaş, küçük .olan Hâbil'in kız kardeşinin adı da lun ( > mutafilun = mafailun ), 3. maf ülatu
Labüdâ (bu isimler bize başka-başka şe (> ma'ülâtu = fu ülatu) ve 4. failâtun (>
killerde intikal etmiştir) idi. Aslı Bi ’Ukitâb failütun ). Şu vezinlerde görülür : madid, basit,
al-avval (bu tâbir ile k’ıtab-ı Tekvin kasde- racaz, ramal, sari\ munsarih, hafif, muktazab,
dildiği pek melhuzdur ) âlimlerine kadar çıkan muctaşş ve mutadârik.
bir nakle göre, Kabil, Adam daha henüz cen HABUR. [ Bk. HÂBÛR.]
nette iken, doğmuş ve Hâbil ise, yer yüzünde HÂBÛR. HÂBÛR, iki akar suyun İsmidir.
dünyaya gelmiştir; nitekim Pirke da R. Eli- 1. Büyük Hâbür Fırat nehrinin belli-
eser (21)'de de böyledir. Adam her erkek başlı kollarından biri olup, bu nehre Karkisi-
HÂBÛR. -r HvACA HİZR. II
yâ [b. bk.]’da ulaşır. Eski müelliflerde bu isme bu yerlerin kıymetini ihlâl etmektedir. Sachau
.muhtelif şekillerde rastlanır: 'Apoççaç, Xa- Şaddâdı'ya Cabür ovasında yerleşmiş kabileler
pitpa;, ’Apçoçaç, 'Apoupaç, 'Appöça, Boup- den bahsediyor. Seyahati sırasında. ( 1899 ),
Qttç, Chabotas. Ksenofon buna 'Agd^Tjç ismi bu geniş ovada ne nehir, ne köy ve ,ne de
ni vermektedir. insan vardı.
Mezopo’.amya ’nın şimdiki Surıye-Türkiye hu Bibliyografya: B G A, I, 74; II,
dudunun şimalinde ve Türkiye içinde kalan 155; V, 133—134; al-İdrisi (trc. Jaubert),
damlık sahadan doğar ( Karaca-Dağ ile Mardin II, 150; Abu '1-Fidâ', Takvim al-buldân
veya Mazı dağdan ; bu sonunculara eski müel ( nşr. Reinaud ) s, 52 ; Yakut, Mu cam (nşr.
lifler buna Izâla ve Masiu ismini vermektedir ) ; Wüstenfeld ), II,. 383; Hamd Allah Mustavfi,
Mezopotamya ovasının meyline uyarak, Cabal Nuzhat al-kulüb (nşr. ve trc. G. Ie Strange,
■‘Abd al-Azİz île Sincar dağları arasından ge Gıbb Mem. Ser., XXIII, fihrist) ; Ritter, Erd-
çer ve bu son mevkide cenuba döner ve mec kunde, XI, 253 v.dd.; Reclus, Nouvelle Geog-
rasının son kısmında cenûb-i şarkiye teveccüh raphie Üniverselle, .IX, 488 v.d.G. Ie St
eder. range, The Lands of the Eastern Caliphöie
Hâbür'un ve müteaddit kollarının menbâları (Cambridge, 190$ ), s. 94 v.dd.; E. Sacbau,
bilhassa 3 belli-başlı şehir ile münâsebettedir. Reise in Syrien and Mesopotamien ( Leip-
Şimâl-i garbide — Ra’s al-'Ayn (sür. Resh 'Aî- zig, 1883), fihrist ve harita; ayn. mil., Am
nâ ), şimalde — Mardin ve şimâl-i şarkide — Na Euphrat und Tigris ( Leipzîg, 1900), s. 134
sibin. Rivayete göre, Ra1 s al-'Ayn kaynaklan v.d.; Chesney, The Expedition for the Sur vey
300 kadardır; su, halkın boğulmasına mâni of the Rivers Euphrates and Tigris (Lon-
olmak üzere, konmuş demir parmaklıklardan don, 1850), fihrist; ayn. mil., Narrative of the
geçer. Euphrates Expeditİon (London, 1868 ), s,
Ra’s al-‘Ayn 'in aşağısında Hâbür 'a, arap coğ 250; Ainsvvorth, Travels in Asia Minör (Lpn-
rafyacılarının Şavr da dedikleri, Mardin deresi don, 1842), II, 118; M, v, Oppenheim, Vom
ulaşır; Sachau haritasında bunun ismi Nahr Mittelmeer zum Persiscken Golf, fihrist.
, Zrgân olarak gösterilmektedir. Cabal 'Abd al- 2. Küçük H â bür, Dicle'n in birko-
‘Aziz ile Sincâr dağlan arasından tam geçme 1 u olup, menbamı şarkî Anadolu 'nun cemi-
den evvel, Hâbür, Nasibin deresini alır. Buna b-ı şarkîsinde, Van golü cenubundaki dağlık
eski müelliflerde Myğdonius ismi verilmektedir, bölgeden alır. Bugün Caba). Harbâl (şimalde )
Arap coğrafyacılarının Hirmas İsmi ile bu neh ve Zâhö Dağ ( cenupta) ismini alan sıra dağ
ri kasdetmiş olmaları muhtemeldir; Sachau ların arasından geçer. Bu sonuncu dağlar ad
haritasında Cağcağa İsmini alır. Kollarının larını Zâhö ( eski müelliflerde Azochis ) şeh
isimleri İle bunların ve diğer derelerin mecra rinden alır. Hâbür Mağara ile Mazra arasında
ları iyi bilinmemektedir, Dicle 'ye akar. Bugünkü Türkiye—Irak hududu
Arap coğrafyacıları, Hâbür üzerinde kâin 1926 Ankara muahedesi mucibince, Hâbür ça
.olup, Cabal ‘Abd al-'Aziz (eski müelliflerde: yının aşağı mecrasını takip ederek, dİeleye
Gauzanitîs ) ile Karkisiya arasında, az veya çok ulaşmaktadır. Arap coğrafyacıları buna.ekseri
ehemmiyette, müteaddit mevkilerin isimlerini ya, bu isimde olan şehre izafetle, Hâbür at-
zikrediyorlar: Al-Şâ'â; Tunaynir (yukarı ve aşağı Hasaniya adım vermektedirler. Bu şehirde neh
T.), Taban (Sachau haritasında da böyledir), rin üzerinde muazzam ve taştan yapılmış bir
‘Arbân yahut ‘Arâbân ( Sachau haritasında böy köprü geçerdi kî, büyük mimarî kıymeti hâiz
ledir ), Sukayr, al-Şamsâniya ( muhtemel olarak, idi. Al-Hasaniya 'den, pek muhtemel olarak,
Sachau 'daki Ş em i san ), Makisin ( »gümrük" ), bugünkü Haşan*Ağa koyu kalmıştır.
al-Gudayr ( »küçük göl" ) ve Şuyar ( Sachau 'da Bibliyograf ya: al-Dimaşlçi, ffuh-
es-Şavar ) bunların arasındadır. Mâkİsın 'de du bat al-dahr (nşr. Mehren), s. 190 v.d.; Ya
ba üstünde bir köprü -vardı. »Burada mebzul kut, Mu cam ( nşr. Wüstenfeld ) II, 384 ; G.
mıkdarda pamuk yetiştirilirdi. Civarında derîn le Strange, The Lands of the Eastern Ca
mâvî suları ile, al-Munharik isminde küçük bir li pkat e (Cambridge, 1905), s. 93; Ritter,
göl vardı ki, derinliğinin ölçülemez olduğu ri Erdkunde, XI, 168 ; Chesney, The Expedition
vayet edilirdi" (G. le Strange ). for the Survey of the Rivers Euphrates
Hâbür'un geçtiği bütün mıntaka, bilhassa and Tigris ( Löndon, 1850), fihrist.
aşağı mecrasındaki kısım münbitliğİ ile, meş- HABUS. [ Bk. HABÜS.]
hûrdur. Arap şâirleri ağaçlarından da bahse HABÜS. HABUS ( A.), doğ rusu hubus olup,
derler ; meyvaîarı Irak şehirlerine ıhrâc edilir vakf [ b. bk.] mürâdifidir,
di. Fakat Idrisi daha o zaman bedevilerin ça HVÂCA. [ Bk. hâce.]
pulcu akınlarından bahsetmektedir ki, bu hâl HVAÇA HİZR. [ Bk, hâce hizir.]
