Table Of ContentIN HET LAND VAN DE OVERHEERSER I
Harry A. Poeze - 978-90-04-28731-0
Downloaded from Brill.com12/12/2020 03:39:39AM
via free access
Harry A. Poeze - 978-90-04-28731-0
Downloaded from Brill.com12/12/2020 03:39:39AM
via free access
VERHANDELINGEN
VAN HET KONINKLIJK INSTITUUT
VOOR TAAL-, LAND-EN VOLKENKUNDE
100
IN HET LAND VAN DE OVERHEERSER
I INDONESIËRS IN NEDERLAND 1600-1950
HARRY A. POEZE
met bijdragen van
CEES VAN DIJK en INGE VAN DER MEULEN
1986
FORIS PUBLICATIONS
Dordrecht-Holland/Cinnaminson-U .S.A.
Harry A. Poeze - 978-90-04-28731-0
Downloaded from Brill.com12/12/2020 03:39:39AM
via free access
Published by:
Foris Publications Holland
P.O. Box 509
3300 AM Dordrecht, The NetherIands
Sole distributor lor the U.S.A. and Canada:
Foris Publications U.S.A.
P.O. Box C-50
Cinnaminson N.J. 08077
U.S.A.
ISBN 90 6765 201 6
© 1986 Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde, Leiden.
No part of th is publication may be reproduced or transmitted in any form or by any means, e1ec
tronie or mechanical, including photocopy, recording, or any information storage and retrieval
system, without permission from the copyright owner.
Printed in the Netherlands.
Harry A. Poeze - 978-90-04-28731-0
Downloaded from Brill.com12/12/2020 03:39:39AM
via free access
Voorwoord
Dit honderdste deel in de serie Verhandelingen van het Koninklijk Instituut
voor Taal-, Land- en Volkenkunde draagt een bijzonder karakter. Waren de
eerste negenennegentig Verhandelingen wetenschappelijke werkstukken van
Nederlanders en buitenlanders, voornamelijk over de talen, de geschiedenis
en de cultuur van de gebieden, die vroeger tot het Nederlandse koloniale bezit
behoorden, In het land van de overheerser beschrijft de lotgevallen van Oost
en Westindiërs in Nederland in de koloniale periode. De twee delen bevatten
het verhaal, vaak in eigen woorden verteld, van de Indonesiërs, Surinamers
en Antillianen die in de koloniale tijd in Nederland belandden. Hun activitei
ten en ervaringen staan in de honderdste Verhandeling centraal.
Het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde werd op 4 juni
1851 als een genootschap, genaamd het "Koninklijk Instituut voor de Taal-,
Land- en Volkenkunde van Neêrlandsch Indië" opgericht. Het was daarmee
in Nederland de eerste instelling die zich zelfstandig met de wetenschappelijke
bestudering van de koloniale gebieden in Oost-Indië bezighield. In 1865 wer
den de statuten van de Vereniging gewijzigd en werd het aandachtsveld uitge
breid tot alle overzeese bezittingen en koloniën van Nederland. Naar buiten
toe toonde het KITLV zijn bestaan in 1852 toen de eerste publikatie verscheen
en het eerste nummer van het tijdschrift uitkwam. Dit tijdschrift, "Bijdragen
tot de Taal-, Land- en Volkenkunde", is inmiddels in 1986 aan zijn 142ste
deel begonnen.
De Tweede Wereldoorlog en de gebeurtenissen daarna noodzaakten het Insti
tuut tot een herbezinning op zijn functioneren. De vanzelfsprekende relatie
met en toegang tot de koloniën hield op te bestaan en de belangstelling in Ne
derland nam af. In de jaren zestig tekende zich echter een nieuwe, verheugen
de ontwikkeling af. In binnen- en buitenland groeide de belangstelling voor
deze gebieden opmerkelijk en in Indonesië en het Caraïbische gebied zelf
kwam wetenschappelijk onderzoek op gang: het traditionele koloniale "een
richtingsverkeer" werd vervangen door een zinvolle dialoog op basis van
"tweerichtingsverkeer". .
Het KITLVgroeide in allerlei opzichten mee. Waren er in 1851 bij de oprich
ting 129 leden, begin 1986 telde het Instituut 748 leden in Nederland en 725 le
den in het buitenland, van wie 350 in Indonesië. De bibliotheek bevat een
nauwelijks te overtreffen collectie aan boeken en tijdschriften en het Instituut
heeft een unieke verzameling kaarten, oude foto's, prenten en handschriften.
De documentatie en ontsluiting van al dit materiaal zijn belangrijke taken.
Het publiceren van wetenschappelijk werk is altijd een van de hoofdtaken
van het Instituut gebleven. In 1938 verscheen het eerste deel van de Verhande
lingen, in welke serie van toen af de monografieën een plaats zouden krijgen.
De omstreeks tweehonderd Instituutspublikaties vóór 1938 verschenen niet in
v
Harry A. Poeze - 978-90-04-28731-0
Downloaded from Brill.com12/12/2020 03:39:39AM
via free access
een algemene serie. De Tweede Wereldoorlog belette een voorspoedige groei
van de serie Verhandelingen, maar na deel vijf in 1946 nam het aantal in hoog
tempo toe. Aanvankelijk waren zij uitsluitend in het Nederlands geschreven,
maar sinds de jaren vijftig ook, en in toenemende mate, in het Engels en vaak
door buitenlanders - Engelsen, Amerikanen, Australiërs en ook Indonesiërs,
zoals bijvoorbeeld in 1966 de als deel vijftig gepubliceerde dissertatie van de
huidige nestor van de Indonesische historici, prof.dr. Sartono Kartodirdjo.
De Verhandelingen zijn in grote meerderheid studies over onderwerpen van
taalkundige, historische en cultureel-antropologische aard, soms ook betref
fende de prehistorie, de religie of het recht. Zij hebben merendeels betrekking
op Indonesië, of delen daarvan, en, in mindere mate, op Suriname en de Ne~
derlandse Antillen.
De thans gepubliceerde Verhandeling sluit op een bijzondere wijze de eerste
honderd delen af. Verheugend is dat juist deze honderdste Verhandeling het
resultaat is van wetenschappelijk onderzoek van eigen medewerkers van het
Instituut.
Prof. dr. J.W. Schoorl,
Voorzitter van het Bestuur
van het Koninklijk Instituut
voor Taal-, Land- en Volkenkunde
VI
Harry A. Poeze - 978-90-04-28731-0
Downloaded from Brill.com12/12/2020 03:39:39AM
via free access
Inleiding
I n 1982 werd besloten het aanstaande hon geraadpleegd. Slechts waar na verwijzingen
derdste deel van de Verhandelingen van het elders sprake was van aanwijsbare vindplaat
Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en sen en met enkele uitzonderingen - "Het
Volkenkunde een bijzonder karakter te ge Volk", 1913-1918, "De Tribune", 1930-1939
ven. Het boek zou de activiteiten en ervarin -waar onontbeerlijke gegevens moesten wor
gen van Oost-en Westindiërs in Nederland in den opgespoord, zijn dagbladen benut. Voor
de koloniale tijd moeten beschrijven. de periode na 1945 is in eerste instantie geko
Bij een eerste vluchtige verkenning van de zen voor het systematisch doornemen van
thema's die aan de orde zouden kunnen ko één dagblad, omdat andere bronnen weinig
men leek er ruimschoots voldoende materiaal gegevens opleverden. De keuze voor de
aanwezig te zijn om een boeiend en afwisse "Nieuwe Rotterdamsche Courant" was ach
lend geheel te doen ontstaan. Een juist in teraf gezien wellicht niet de meest aangeweze
zicht in de omvang hiervan ontbrak echter ne; mogelijk hadden "Het Parool" en "De
omdat slechts één recente publikatie systema Waarheid" meer opgeleverd.
tisch en verantwoord verslag doet van onder Voor het hoofdstuk over de lotgevallen van
zoek op dit gebied, namelijk die van de de Indonesiërs tijdens de Tweede Wereldoor
Australische historicus John Ingleson over de log bleken zo weinig gegevens te achterhalen
groep Indonesische studenten, verenigd in de dat "noodgedwongen" archiefonderzoek en
Perhimpoenan Indonesia in de jaren twintig interviews met zoveel mogelijk betrokkenen
van deze eeuw. Maar de geschiedenis van al het beeld van de periode moesten opleveren.
die andere Indonesiërs, Surinamers en Antil Er zal, in tegenstelling tot de in andere
lianen die sinds 1600 in Nederland belandden hoofdstukken beschreven zaken, ook niet zo
lag grotendeels verscholen in oude verslagen veel méér materiaal over deze periode zijn te
en was verspreid in allerlei periodieken uit de achterhalen.
betreffende periode. Het onderzoek op dit Uit de achter in het boek opgenomen verant
pioniersterrein maakte al spoedig duidelijk woording blijkt dat het verhaal tot stand is
dat door de grote hoeveelheid materiaal een gekomen op basis van talloze verspreide ge
uitgave in twee aparte delen onvermijdelijk gevens uit vooral eigentijdse periodieken.
was en dat het onderzoek voor het Caraïbi Om de gang van het verhaal niet voortdurend
sche deel over twee en voor het Indonesische te onderbreken en ter vermijding van talloze
deel over meerdere personen moest worden nootverwijzingen zijn geen specifieke verwij
verdeeld. zingen opgenomen, maar is volstaan met een
Toch is hier geen sprake van het verslag van algemene verantwoording.
een uitputtend onderzoek naar de activiteiten Het verhaal over al die Indonesiërs, van aller
en ervaringen van Indonesiërs in Nederland. lei rang en stand, die voor velerlei doeleinden
De onverwacht grote hoeveelheid materiaal naar Nederland kwamen is dan ook niet com
leidde er dan ook toe dat de schrijvers, in ge pleet en uitputtend verteld. De overvloed aan
zamenlijk overleg, een grens trokken in hun beschikbaar materiaal vereiste beknoptheid;
speurtocht naar relevant materiaal. Systema daarom zijn een aantal gebeurtenissen en
tisch onderzoek in overheidsarchieven en in ontwikkelingen alleen maar genoemd. Het
de dagbladen is niet gedaan. Slechts archief verhaal over vele in dit boek genoemde per
materiaal waarvan bekend was dat het veel sonen, periodieken, organisaties en ontwik
relevante gegevens bevatte en dat gemakke kelingen kan zeker nog worden uitgediept.
lijk toegankelijk was is benut. De archivalia Het overzichtskarakter van het boek maakt
van het ministerie van koloniën, waarin ge het noodzakelijk soms met opsommingen te
duldig zoekwerk ongetwij feld het nodige volstaan. Anderzijds is geprobeerd het boek
moet opleveren, zijn nauwelijks gebruikt. een aantrekkelijk, verhalend karakter te ge
Ook de dagbladen, een te vaak door historici ven door gebruik te maken van citaten en
veronachtzaamde bron, zijn slechts beperkt facsimilés.
!VII
Harry A. Poeze - 978-90-04-28731-0
Downloaded from Brill.com12/12/2020 03:39:39AM
via free access
Met uitzondering van de geschiedenis van de raïbische deel hadden wij niet te maken met
Perhimpoenan Indonesia in de jaren twintig, het probleem wie als autochtone inwoner van
die zoals vermeld al is beschreven, worden in Nederlands-Indië moest worden aangemerkt.
dit boek personen en zaken behandeld die De Nederlandse wetgeving in Indië legde dat
niet eerder onderwerp van uitgebreid onder duidelijk vast. Tot hen beperkt zich dit ver
zoek waren. Voor de onderzoekers zelf lever haal in hoofdzaak. De Chinezen in Indonesië
de dat fascinerende ontdekkingen op: voor wordt hiermee onrecht aangedaan. Zij maak
het eerst vindt men hier het verhaal van Ab ten, vaak al generaties lang, deel uit van de
dul Rivai's baanbrekende blad "Bintang Indonesische maatschappij. De in getal zeker
Hindia"; het aanvankelijke succesverhaal aanzienlijke groep Chinese studenten in Ne
van de gevierde dichter-politicus Noto Soero derland koos echter voor het overgrote deel
to, dat eindigt in een tragedie; en de opmer voor andere verbanden - formeel en infor;
kelijke geschiedenis van de vereniging van In meel - om de studiejaren door te brengen.
donesische studenten, die sinds 1908 in een Daarbij speelden de eigen taal en de relatie
bonte volgorde allerlei politieke schakeringen tot het Chinese moederland een grote rol.
vertoonde. Naast deze studenten komen ook Het wettelijke onderscheid tussen Indone
de bezoekers aan de orde: aristocraten maar siërs en Chinezen in Indië gaf een grens aan
ook zeelieden. Tenslotte is er ruimschoots die ook in Nederland grotendeels intact
aandacht voor de bedienden: de baboe en de bleef. Er waren wel contacten over en weer -
djongos. Hun getal in Nederland was aan van personen en organisaties - en daarvan
zienlijk, maar de gegevens over hen zijn zeer wordt hier verslag gedaan. De lotgevallen van
spaarzaam. de Chinezen in Nederland rechtvaardigen een
aparte studie. Daarbij zouden de relaties met
De titel "In het land van de overheerser" is hun Chinese moederland en de Chinezen uit
op verrassende wijze van toepassing voor het China zelf, die als student, arbeider of in een
gehele boek. Aan de huidige negatieve en ge andere hoedanigheid in Nederland belandden
laden betekenis van het begrip "overheerser" tevens een grote rol moeten spelen.
ging tot het begin van de twintigste eeuw een Het eerste hoofdstuk van dit boek over de
andere vooraf. Toen beschreef de term op periode 1600-1898 is van de hand van Cees
neutrale wijze de bestaande koloniale ver van Dijk; het laatste hoofdstuk (1945-1949)
houding en werd hij als zodanig ook door de is geschreven door Inge van der Meulen. De
Indonesiërs gebruikt, zoals op meerdere overige vijf hoofdstukken zijn van Harry A.
plaatsen in dit boek aangehaald. Poeze. Twee paragrafen hierin zijn het werk
van Madeion Djajadiningrat-Nieuwenhuis:
De indeling van de hoofdstukken is chrono de biografische verhalen over Soeriosoepar
logisch. Na het eerste hoofdstuk over de pe to, de later Mangkoenegoro VII (p. 99-103),
riode 1600-1898 is gekozen voor een indeling en Maria Ullfah Achmad (p. 224-5).
in perioden die tevens het begin en/of einde
markeerden van ontwikkelingen, voorname Dit boek had niet tot stand kunnen komen
lijk in de spraakmakende studentengroep. zonder de hulp van vele mensen die op aller
Een oorlogshoofdstuk ligt daarna voor de lei gebied ruimhartig hun medewerking ver
hand, alsmede een slothoofdstuk dat eindigt leenden. In het bijzonder moeten daarbij de
met de formele Nederlandse erkenning van Indonesiërs worden genoemd die hun erva
de Indonesische onafhankelijkheid. ringen in het land van de overheerser vertel
In tegenstelling tot de schrijvers van het Ca- den. Hen allen geldt onze dank.
VIII
Harry A. Poeze - 978-90-04-28731-0
Downloaded from Brill.com12/12/2020 03:39:39AM
via free access
Inhoud
Voorwoord van prof. dr. J. W. Schoorl V
Inleiding VII
Cees van DÜk
1600-1898 Gezanten, slaven, een schilder en enkele scholieren 1
Harry A. Poeze
1898-1913 Van enkelingen tot groep 23
1913-1920 Emancipatie in samenwerking 91
1920-1930 Nationalisme in isolement 157
1930-1940 Naar zelfbewuste samenwerking 239
1940-1945 Isolement en solidariteit 297
Inge van der Meulen
1945-1949 Geleidelijke verwijdering 331
Verantwoording 373
Lijst van afkortingen 379
Register 381
Verantwoording illustraties 397
IX
Harry A. Poeze - 978-90-04-28731-0
Downloaded from Brill.com12/12/2020 03:39:39AM
via free access
Harry A. Poeze - 978-90-04-28731-0
Downloaded from Brill.com12/12/2020 03:39:39AM
via free access
