Archiwum filomatów. [Cz.4]. Listy z więzienia

514 Pages·2000·17.3 MB·Polish

by  Sudolski, Zbigniew

ARCHIWUM
FILOMATÖW
L i sty
z wiçzienia
Zebrai, opracowal i wstçpem opatrzyl
Zbigniew Sudolski
Wydawnictwo ĮaPcfagRĮ
Warszawa 2000
© Copyright by Zbigniew Sudolski and Wydawnictwo Ancher
Warszawa 2000
Projekt graficzny okladki
Joanna Chmielewska
Indeks opracowai
Zbigniew Sudolski
Material ilustracyjny wybral i opracowai
Zbigniew Sudolski
Wydanie publikacji dofinansowane przez
Komitet Badati Naukowych
Wydawnictwo ANCHER
04-691 Warszawa
ul. Paczkowska 40
tel. [phone]
ISBN 83-85576-25-8
Sklad komputerowy
Agencja BROKER - tel./fax [phone]
Druk i oprawa:
Tel. [phone]
Informacje wstępne
Kolejny tom Archiwum Filomatów, chronologicznie naj-
wczesniejszy, następujący po pięciotomowym wy danių Kores-
pondencji Filomatów 1815-1823 (Wilno 1913, wyd. Jan Czu-
bek), zawierający Listy z więzienia (1823-1824), može byč wy-
dany dopiero obecnie, po opublikowaniu trzech tomów Listów
zzeslania (Warszawa 1997-1999), gdyz materiaiy do tego tomu
wylaniaiy się dopiero w trakcie licznych kwerend, podrózy i
lektur prowadzonych w ciągu ostatnich pięciu lat.
Materiai zgromadzony w tym tomie nie jest obszerny; jest to
objętošciowo tom skromny, na co wplynęlo kilka czynników.
Przede wszystkim musimy sobie uswiadomic i mamy na to licz-
ne dowody w tekstach zachowanych listów, ¿e z uwagi na trwa-
jące sledztwo, filomaci i filareci niszczyli na biežąco odbierane
listy, by nie obciąžač się dodatkowo i nie dostarczač dowodów
„winy” srožącej się Komisji Sledczej. W ten sposób nie docho-
wala się z pewnošcią znaczna częšč listów. Ocalaly raczej listy
pisane z więzienia, nie dochowaly się natomiast listy pisane do
uwięzionych, te ze zrozumialych względow byly natychmiast
niszczone, by podczas licznych rewizji w celach nie wpadly w
niepowolane ręce. Ponadto zaginęla w calošci więzienna kore-
spondencja Jana Czeczota, Adama Suzina, Franciszka Malew-
skiego i częšciowo Jozefą Jezowskiego; wszyscy oni pisali dužo
z zeslania, nie ma natomiast šladu po ich korespondencji z
okresu więziennego. Dodatkowo szczuplošč zespolu listów
więziennych tlumaczy fakt, že obejmują one bardzo wąski
okres czasowy, bo zaledwie dziesięciomiesięczny - od paž-
dziernika 1823 do wrzesnia 1824 roku. Znaczna częšč tej kore-
5
Informacje wstępne
spondencji zachowala się dzięki niezwyklym zabiegom, kopio-
waniu i ukrywaniu materialów oraz pošwięceniu Onufrego Pie-
traszkiewicza. Zachowane rękopisy z miesięcy więziennych po-
zwolily edytorowi na uloženie ich w kilku grupach wedlug auto-
rów i adresatów. Uloženie wszystkich listów w ciągu chronolo-
gicznym nie wydawalo się sluszne, gdyž uklad taki zatarlby
calkowicie mozliwosc charakterystyki osobowosci piszących.
Osobowosci tak silnych, wylaniających się z poszczególnych ze-
spolów autorskich.
Osobny, pierwszy zespól tekstów tworzą Utwory poetyckie
(15 sztuk) napisane w więzieniu; wsród nich z pewnošcią rewe-
lacją są dwa pierwsze teksty, zupelnie dotąd nieznane, o do-
mniemanym autorstwie Adama Mickiewicza, z dužymi cecha-
mi autentycznošci. Každy z wyodrębnionych zespolów poprze-
dza wstęp informujący o zawartosci i charakteryzujący prezen-
towane materialy.
Material epistolarny tworzą następujące grupy tekstów:
ListyTomaszaZana, zgrupowane w trzech odrębnych
zespolach, zaležnie od adresatów:
I Listy do rodziny z dodatkiem zawierającym list Stefana
Zana do rektora Jozefą Twardowskiego w sprawie uwięzione-
go brata oraz zeznanie majątkowe Tomasza Zana zložone w
paždzierniku 1824 r.
II Listy do Zofii Malewskiej z Dodatkiem zawierającym je-
dyny zachowany list adresatki do Tomasza Zana.
III Listy do filomatów i filaretów z dwoma Dodatkami:
1 Trzema instrukcjami zredagowanymi przez O. Pietraszkie-
wicza wg wskazan Tomasza Zana, a przeznaczonymi dia Fran-
ciszka Malewskiego. 2 Dwoma listami Ludwiki Kostrowickiej
do Tomasza Zana.
Listy Kazimierza Piaseckiego do filomatów i fila­
retów, zachowane w najbardziej obszernym zespole z Dodat­
kiem zawierającym dwa listy: Kazimierza Piaseckiego do Marii
Malewskiej (jeszcze to jeden obok korespondencji T. Zana z
6
Informacje wstępne
Zofią Malewską šlad rozvvijających się uczuč, ktorych mūry
więzienne nie są w stanie zahamowač), oraz Pauliny Piaseckiej
do brata.
Listy Filomatow i Filaretow doOnufrego Pie-
traszkiewicza zDodatkiem zawierającym dwa listy: Alek­
sandra Mickiewicza do Adama Mickiewicza i Ignacego Do-
meyki do Teodora Lozinskiego.
Listy Stanislawa Kozakiewicza do Filaretow.
Listy rožne adresowane do Stanislawa Koza-
kiewicza.
Tych pięč odrębnych zespolow epistolarnych wraz z Mo­
kiem zawierającym Utwory poetyckie dostarcza materialu do
obszernego eseju wstępnego pt. Filomaci i Filareci w więzieniu,
otwierającego tom korespondencji więziennej.
Tom zamyka A n e k s, w ktorym znalazly się m.in. zeznania
zložone podczas šledztwa przez Jana Jankowskiego i Adama
Mickiewicza, oraz akta związane z uwolnieniem poety, a takže
liczne spisy czlonkow Związku Filomatow, Filaretow, Zvviązku
Przyjaciol, spisy uwięzionych wg ich rozmieszczenia w więzie-
niach wilenskich, sentencja wyroku w sprawie Filomatow i Fi-
laretow itp.
Szczegolne znaczenie w calej korespondencji filomacko-fi-
lareckiej, takže i w Listach z więzienia, mają przewijające się
wątki mickiewiczowskie, mowiące o niezwyklym miejscu twor-
czošci autora Piešni Filaretdw, Toastow i innych wierszy w šwia-
domošci uwięzionej mlodziežy; wzruszająca j ėst troska o och-
ronę niezwyldego przyjaciela, wypracowanie wspolnej linii je-
go obrony, konsekwentne ukrywanie jego autorstwa i przere-
dagowywanie oraz minimalizowanie zawartych w jego utwo-
rach trešci. Mimo zabiegow Komisji Šledczej nie udalo się jej
udowodnič autorstwa Piešni Filaretow. Więzienia w j akich zna-
ležli się cztonkowie Towarzystwa Filomatow i Filaretow stają
się specyficzną okazją do zwarcia szeregow, sprawdzenia w žy-
ciu wyznawanych idealow i ksztaltowania osobowošci. Nie ma
7
Informacje wsfypne
potrzeby prezentowania w tym miejscu glównych bohaterów
tego tomu Archiwum; podstawowe informacje znajdzie Czy-
telnik we wst?pach do poszczególnych zespolów.
*
Na ostateczny ksztait edytorski tego tomu wplyn?ly do-
swiadczenia i ustalenia przyj?te juz w tomie Archiwum wyda-
nym pod red. Prof. Czeslawa Zgorzelskiego w 1973 roku pt. Na
zeslaniu, jak i wydanych w latach 1997-1999 trzech tomachLi­
stów z zeslanìa. Starano si? przede wszystkim zachowac maksy-
maln^ wiernosc tekstów listów z autografami, tak by nie znie-
ksztaicac wymowy i j?zyka ich autorów. Dlatego tez moderni-
zacj? pisowni ograniczono do minimum, d^z^c do zachowania
wymowy indywidualnej i regionalnej, a nawet zachowuj^c ce-
chy obyczajowosci odbijaj^cej si? w pisowni autorów listów.
Modernizacji poddano nast?puj^ce charakterystyczne ce-
chy zapisu:
1. Liter? x wyst?puj^C4 w takich np. slowach jak xiqdz, exa-
min, zast^piono literami ks i gz.
2. Zmodernizowano pisowni? etymologiczn^ bezokoliczni-
ków: módz, strzedz itp. oraz przyrostków: -ztwo, -dztwo,
-zki, -dzki.
3. Unowoczesniono pisowni? fonetyczn^: przyimka z przed
bezdzwi?cznymi i przedrostków: bez-, roz-, z-, jak np. s
sobq, s cicha itp.
4. Modernizowano i oraz y oznaczaj^ce jot?, zachowuj^c
jednak cechy wymowy w takich zapisach jak: cywilizacya,
organizacya, kolizya, Rosya itp.
5. Zmodernizowano zapisy zów takich np. wyrazach jak:
komurka, bóty.
6. W zakresie iqcznego lub rozi^cznego pisania wyrazów
stosowano konsekwentnie ortografi? wspólczesn^.
7. Zachowano wiernosc wobec autografów w zakresie zna-
ków diakrytycznych, zapisu samoglosek nosowych w kon-
8
Infonnacje vvstępne
cowkach rzeczownikow, wahania w zakresie old, a takze
spolglosek zmiękczonych.
8. Zrezygnowano z podwajania spolglosek w wyrazach ob-
cego pochodzenia.
9. Pozostawiono e pochylone i nie modernizowano konco-
wek em, emi w narzędniku i miejscowniku przymiotnikow
rodzaju męskiego i nijakiego.
10. Ujednolicono niekonsekwentnie stosowane zapisy z du-
zych liter w zwrotach grzecznosciowych, tytulach, naz-
wach instytucji i urzędow, personifikacjach, jak rowniez
w slowach nacechowanych ekspresją. Konsekwentnie tež
wprowadzono zapis z dužej litery w zaimkach osobowych
odnoszących się do adresatow. Przypadkowe i niczym
nieuzasadnione zapisy z dužej litery poddano moderniza-
cji.
11. Zmodernizowano zupelnie przypadkową i dowolną inter-
punkcję tekstow. Pozostawiono jednak charakterystyczne
wykrzyknienia, zapytania, niektore dwukropki i myslniki.
Wprowadzono do tekstu cudzyslowy w przypadku cyto-
wania.
12. Dąžono do zachowania ukladu graficznego rękopisu, nie-
kiedy jednak w wypadku zbyt dlugich fragmentow tekstu
zaistniala potrzeba wprowadzenia akapitow dla zasygna-
lizowania nowych trešci.
13. Wprowadzono trzy rodzaje nawiasow: nawiasy okrągle ()
pozostawiono najczęšciej zgodnie z zapisem autografow;
nawiasy ostrokątne < > zastosowano dla slow i fragmen­
tow tekstu pierwszej, przekrešlonej i zaniechanej redak-
cji, ktorą tu w nawiasach tych przywrocono; nawiasy kwa-
dratowe [ ] wprowadzono dla wszystkich fragmentow usz-
kodzonych, niemozliwych do odczytania itp. Oczywiste
blędy ręki czy charakterystyczne cechy zapisu zaznaczono
wykrzyknikiem w klamrach [!].
Przy nazwiskach, slowach i realiach wymagających objaš-
nien wprowadzono numeracje odsylającą do przypisow poda-
9
Informacje wstgpne
nych po liscie. Przypisy odautorskie w listach i dopiski margi-
nalne oznaczono gwiazdk^, odsylaj^c na koniec strony.
Kazdy tekst opatrzono metryczk^ proweniencyjn^. Indeks
nazwisk na koncu tomu wskazuje strony wyst?powania danej
osoby w tekscie, a druk „tlusty” sygnalizuje miejsce dokladnej
informacji o tej osobie.
*
Na zakonczenie tych uwag wst?pnych zamykaj^cych edycj?
Archiwum Filomatow z ich korespondencj q wi?zienn^ i zeslan-
czq poczuwam si? do milego obowi^zku, by zlozyc gor^ce po-
dzi?kowanie Komitetowi Badan Naukowych za pomoc finan-
sow^ w przeprowadzonych badaniach, jak i w sfinansowaniu
kosztow wydawniczych.
Wydawnictwu Ancher dzi?kuj? za znakomitq wspolprac? i
dbalosc o poprawnosc tekstu, terminowosc planowanych prae,
oraz jak najlepsz^ opraw? grafiezn^.
Szczegolne stowa podzi?kowania winienem osobom, ktore
w tym tomie wspieraly mnie w odczytaniu i tiumaczeniu drob-
nych fragmentow w j?zykach obcych: Jacinskim - Doktorowi
Jerzemu Mankowskiemu, rosyjskim - Pani Julii Jelisiejewej,
niemieckim - Doc. dr Piotrowi Roguskiemu, francuskim -
Zonie mojej Urszuli Sudolskiej.
Z.S.
Warszawa, na przelomie 1999/2000 roku.
Filomaci i Filareci
w więzieniu
„...z tiwogą i rozpaczą nawet pizychodzi nam
dotykač się zaslony przyszlošci, jednakže tak
czyničpowinnismy i czynič nieprzestaniem. /.../
Pasowanie się nasze dzisiejsze z zamiarami,
nadzieją i rozpaczą nie umknie nigdy z naszej
pamięci, pozostanie na przyszlošč mile w duszy naszej
swiadectwo, žešmy w mlodošci naszej czuli,
myšleli, dzialali, jakprzystawalo na prawdziwych
ludzi, Polaköw i przyjaciöl ”
(J. Jezowski do A. Mickiewicza 26 №17 FV1821)
Wlasciwie zamiast „w więzieniu”, naležaloby može užyč
okrešlenia: „w kozie”, tak bowiem zwyklo się wöwczas mowic.
Warto przypomnieč, že nawet Wielka Improwizacja A. Mickie­
wicza nosiia początkowo tytul: Improwizacja w kozie. Dziš
zwrot „w kozie” brzmiaiby jednak humorystycznie i po sztubac-
ku, dlatego odwolajmy się raczej do wspolczesnego nam stow-
nictwa, nie deprecjonujmy znaczenia tych niezwykiych wyda-
rzen, ktore towarzyszą osadzeniu „w kozie”, a ktore odegraiy
tak istotną rolę w ksztaltowaniu naszej narodowej swiadomo-
šci.
Od polowy roku 1815 zaczęla naplywac do Wilna celem
podjęcia studiow w Uniwersytecie Wilenskim nowa generacja
mlodziezy „urodzonej w niewoli, okutej w powiciu”, na ktorej
piętno tradycji rodzinnego domu, postawy dziadow i ojcöw wo-
bec ostatnich zrywow niepodleglosciowych, wycisnęlo swoj
najcenniejszy stygmat. Nowa rzeczywistosc, w niczym nie osla-
biając tęsknot za wolnošcią, zobowiązywala jedynie do więk-
11
Filomaci i Filareci w więzieniu
szej czujnošci i wzmozonej ostrožnošci. Musimy o tym pamię-
tač, by nie dač się zwiesc pozorom. Wszystkie niepokoje, tęsk-
noty i nadzieje tej miodziežy wyraza w peini fragment filomac-
kiego listu Jozefą Jezowskiego do Adama Mickiewicza z 1821
roku - troska o przyszlošč kraju i jego obywateli staje się w nim
problemem naczelnym. Silne zakorzenienie w tradycji niepod-
leglosciowej, w nowej rzeczywistosci zobowiązywaio do wzmo­
zonej troški o fundamentalne wartosci moraine, ktorych za-
chowanie gwarantowalo wlasciwy wybor postaw o kolosalnym
znaczeniu przyszlosciowym. Dlatego tez pozorne pozostawa-
nie spraw niepodleglosciowych w cieniu problematyki moral-
no-dydaktycznej nie powinno ani dziwic, ani zaskakiwac; w
miarę uplywu miesięcy i lat, wbrew skladanym deklaracjom,
dąženia te coraz wyrazniej dochodzily do glosu.
Zawiązane 1/13 paždziernika 1817 roku w Uniwersytecie
Wilenskim Towarzystwo Filomatow mialo z początku Charak­
ter wąskiego, przyjacielskiego stowarzyszenia, ale jego ewolu-
cja w kierunku konspiracji politycznej byla nieuchronna. Sama
etymologia filomatow nawiązująca do greckiego znaczenia
„milošnicy nauki” swiadczy o ¿ywotnosci na gruncie wilenskim
idei oswiecenia z jego racjonalizmem, kultem nauki, utopiz-
mem moralnym, przekonaniem o roll wychowania i przyjažni w
stosunkach międzyludzkich, jak rowniez jako powolana przez
mlodych jest wyrazem romantycznej wiary w nieuchronnošč
zbližającej się przemiany. Filomatyzm wychodząc od umilowa-
nia regionalizmu i narodowosci, samoksztalcenia i samodosko-
nalenia moralnego, ku uswiadamianiu sobie potrzeby pracy dla
„dobra i pomyšlnošci kraju” przejawiającej się przede wszyst-
kim w oddzialywaniu na mlodziez i w trosce o poziom kadry na-
uczycielskiej i nauczania, zmierzal ku coraz wyražniejszemu
artykulowaniu ambicji niepodleglosciowych. Swietnie wyrazil
to Tomasz Zan w lišcie do Onufrego Pietraszkiewicza z 6/18
kwietnia 1824 r., kiedy pisal:
my nie tworzylismy czasu, czas nas utworzyl. Od r. 1813
ciągle bye musialy towarzystwa: fajek, bilardu, repetycji, kazek,
12